De uitbreiding van het Nederlands gezag
Het was niet alles pais en vree.
J. B. van Heutsz, die op 46-jarige leeftijd reeds de rang van kolonel bekleedde,
waarbij zijn borst gesierd werd door o.a. de Militaire Willemsorde 3de klasse,
- dit dankzij het feit dat hij het klaarspeelde de slepende Atjeh-Oorlog binnen
korte tijd tot een geslaagd einde te brengen - deze van Heutsz dan was de
Gouv. Marine veel beter gezind was dan de Kon. Marine. De Gouv. Marine nl.
moest vanwege haar taakomschrijving van bestuurswege gegeven opdrachten
uitvoeren en was dus bij het militair optreden o.a. in Atjeh een gemakkelijker
hanteerbaar instrument voor de militaire machthebber dan de Kon. Marine.
Soms gingen er bloedige botsingen mee gepaard.
De pacificator van Atjeh werd in 1904,
toen Japan de oorlog met Rusland had
ontketend door een onverhoedse aan
val op de Russische oorlogsbodems
0.a. ter reede van Port Arthur, door
de Koningin geroepen tot de troon
in Buitenzorg. Dat juist van Heutsz tot
gouverneur-generaal werd benoemd,
terwijl zijn geringe salonfahigkeit toch
niet onbekend was, hing samen met
het gevaar, dat Nederlands-lndië be
trokken kon raken bij de Russisch-
Japanse oorlog. Dit gevaar was beslist
niet denkbeeldig. De regering wilde
daarom graag een militair die zijn spo
ren had verdiend tot Indisch land
voogd benoemen.
Van Heutsz zette het beleid, dat hij
in Atjeh had gevoerd, in de andere
buitengewesten voort. Tot in de verste
uithoeken van onze Archipel werd het
Nederlands gezag gevestigd. Waar de
omstandigheden het niet aanstonds/
veroorloofden een zuiver burgerlijk be
stuur in te stellen, benoemde hij mili
taire gezaghebbers, een tussenmaat-
regel, welke uitstekend heeft voldaan.
Van alle vorsten, sultans en andere
potentaten, die neiging tot verzet
toonden, eiste van Heutsz de onder
tekening van de z.g. "korte verklaring",
ook wel genoemd het "contract Atjeh-
model", dat slechts drie artikelen om
vatte:
1. De inheemse zelfbestuurder belooft
zich aan de Regering te onderwer
pen;
2. zich nooit met een buitenlandse mo
gendheid in te laten;
3. aan alle regeringsorders te gehoor
zamen.
Basta
Bij verzet werd de strijd tot het bittere
einde doorgezet.
Van Heutsz bereikte hiermede dat Ne
derlands-lndië volledig onder Neder
lands gezag werd gebracht. Hij is het
geweest, die aldus de grondslag legde
voor de verdere ontwikkeling en ex
ploitatie van de archipel.
De evenwichtstheorie leert, dat aan
elke handeling voor- en nadelen kle
ven. Zo had het optreden van Van
Heutsz voor velen ook onaangename
c.q. pijnlijke gevolgen, waarbij de
G.M., zij het zijdelings, betrokken was.
Het gebeurde te Donggala.
Het was 14 december 1904 's morgens
7 u. 30, toen het Gouv. s.s. "Zwaan"
onder commando van Gezaghebber G.
P. L. Hauët met aan boord de Gouver
neur van Celebes, een mobiele colon
ne en een 25-tal koelies vanuit Paloe
onder stoom ging naar de kust van
Toale om ook de vorsten van dat land
schap te dwingen het contract "Atjeh-
model" met de kompenie aan te gaan.
Weliswaar had de Radja van Bena-
wang met vijf rijksgroten te Paloe het
contract met de regering aangegaan,
doch twee hoofden hadden niet gete
kend en waren dan ook ondanks de
oproep van de Radja, niet te Paloe
verschenen. Deze twee personen, A-
roe Toale en Aroe Bale hadden even
wel te kennen gegeven wel te Dongga
la het contract te willen tekenen als-
Te Kampong Bale aangekomen gaf de
civiel gezaghebber de beide Aroe's te
kennen, dat zij hun opwachting aan
boord van het Gouv. s.s. "Zwaan"
dienden te maken. Na lang heen en
weer gepraat stemden zij er wel in
toe naar Donggala te komen, doch zij
weigerden zich aan boord te begeven.
Aldus begaven beide hoofden zich,
gevolgd door een 40-tal met kris en
klewang gewapende volgelingen naar
Donggala, alwaar zij hun intrek namen
in het huis van de kapitein der Boegi-
nezen. Dit huis lag vlak bij het strand,
ongeveer tegenover de ankerplaats van
het Gouv. s.s. "Zwaan".
Niels had intussen gevraagd, waar de
kapitein der Boeginezen Patalolo ge
bleven was, daar hij met deze en de
twee hoofden zich aan boord wilde
begeven. Doch het bleek, dat Patalolo
reeds aan boord was.
Dit horende weigerden de beide hoof
den nog beslister met Niels naar boord
te gaan. Aroe Bale zei o.a.: "Al komt
mijn vader uit zijn graf, ik ga niet mee
naar boord'". Daarop zond Niels een
schrijver naar boord om de Gouver
neur omtrent de weigering in te lich
ten.
Intussen was het huis, waarin Aroe
Toale en Aroe Bale zich bevonden,
geheel afgezet door de sectie Euro-
^Élll
De "Flamingo" van de Gouv. Marine van het type Zeeduif, waartoe ook de
de "Zeemeeuw" behoorden. (1905)
'Zwaan" en
ook dan aan boord te zullen komen
om hun opwachting bij de Gouverneur
te maken. Toen de "Zwaan" in de
middaguren het anker had laten vallen
ter reede van Donggala, was het op
het strand en in de omgeving daarvan
opvallend stil. Een onheilspellend te
ken.
Aroe Toale en Aroe Bale verschenen
niet en niets duidde erop, dat dit als
nog zou gebeuren. De "Zwaan" streek
de sloep en de civiele gezaghebber
Niels met enige militairen gingen aan
wal. Bij navraag onder de bewoners,
waarbij enige terughoudendheid werd
opgemerkt, bleek, dat de twee ge
noemde rijksgroten zich in de naburi
ge kampong Bale zouden ophouden.
Hr. Niels begaf zich met de patrouille
derwaarts. Intussen werd aan boord
van de "Zwaan" een tweede sloep ge
streken en werden meer militairen aan
wal gezet.
peanen onder Commando van 1e It.
Geul en de 2de sectie Javanen onder
commando van 2 It. Vrik. Weer viel er
stilte, een stilte, verweven met span
ning. Wat zou er nu gebeuren? Het
antwoord kwam al even onverwachts
en onzichtbaar, een verschrikkelijk to
neel dat met geen pen te beschrijven
is. Links en rechts vielen schoten en
binnen een paar minuten lagen 11 lij
ken tegen de grond, welke aantal na
derhand vermeerderde tot 21.
Eén van de eerste slachtoffers was
de korporaal Sonck, die een klewang-
houw tegen het hoofd en arm kreeg.
Zo onverwachts het incident ontstond,
zo plotseling en voor men het wist was
het afgelopen. Er was geen levende
inwoner van Donggala meer te be
speuren. De patrouille, die de negorij
- want meer dan dat was Donggola
(lees verder volgende pagina, onderaan)
16
