Wajang Purwa, het Javaanse Schaduwtoneel (IV)
Hebben we in de twee vorige opstellen getracht U enig inzicht te geven in de
wetten waaraan de Dalang onderworpen is, zijn kundigheden en in de plaats
waar de voorstelling in het Javaanse huis gehouden wordt en de mogelijke be-
deze keer zuIlen we de technische uitrusting van de Dalang, de
PAKELIRAN, en de symboliek van de onderdelen behandelen.
WAJANGFIGUREN VAN DE
SLECHTE PARTIJ:
KURAWA, DEMONEN
KOTAK DEKSEL V
GEDEBOK DALANG KAJON WAJANGFIGUREN VAN
DE GOEDE PARTIJ:
PANDAWA, GODEN
ENE SCHEMATISCHE VOORSTELLING VAN DE PAKELIRAN
11
PAKELIRAN EN SYMBOLIEK
Evenmin als het schimmenspel "zo
maar" een opvoering is van een pop
pentheater, zijn de onderdelen waaruit
het wajangtheater opgebouwd is, zo
maar attributen zonder meer.
Zoals de Javaan aan alles wat hem
omringt een betekenis toekent, doet
hij dat ook hier. Of moeten we zeggen:
juist hier? Hier, waar de Javaanse ge-
dachtenwereld ver-beeld wordt; waar
de Javaanse Goden- en Geestenwereld
zich voor het oog van de toeschouwer
manifesteert.
Het woord PAKELIRAN is afgeleid van
KELIR, het scherm, waarop de dra
ma's zichtbaar worden. De Kelir stelt
dan ook het Heelal of de Wereld voor.
Dit scherm is gemaakt van witte stof
en heeft een donkerblauwe of don
kerrode rand. De Kelir is gespannen
op een houten of bamboe-raam, de
PANGGOENG.
Onder het scherm ligt, over de gehele
lengte en dikwijls nog daarbuiten, een
aantal pisangstammen op een stan
daard. Die pisangstammen vormen
tezamen de GEDEBOK waarop de Wa
jangfiguren gestoken worden.
Dat deel van de Gedebok, dat midden
voor het scherm ligt en waarboven zich
de gebeurtenissen en handelingen af
spelen, symboliseert de Aarde.
Aan de zijde van het scherm waar de
Dalang zit hangt de BLENTJONG, de
Wajanglamp. Ongeveer midden voor
of achter (dat hangt af van welke zijde
je het bekijkt) het scherm. Deze lamp
heeft dikwijls de vorm van de Heilige
Vogel Garuda, rijdier van God Visnu,
de Onderhouder. Het lichaam van deze
koperen lamp is het oliereservoir. Uit
de borst steekt een tuit waarin een
katoenen pit, die de vlam levert. De
Garuda verzinnebeeldt het Goddelijke
Licht, de vlam is de Levensvlam.
Er is nog iets merkwaardigs aan de
Garuda te zien. De poten zijn gestrekt
en met een derde steun, bestaande
uit een pen die uit het achterlichaam
steekt, kan de lamp overeind blijven
staan. Deze pen nu zou het voortplan
tingsorgaan van Garuda zijn. Een -phal-
lisch symbool dus, dat men meer in
de Wajang tegenkomt. Derhalve zou
de Blentjong ook nog een vruchtbaar
heidssymbool kunnen zijn.
De op de Gedebok gestoken WAJANG
PURWA FIGUREN vertegenwoordigen
de twee partijen: de Goede (bestaande
uit de Goden en de Pandawa-groep)
die zich ter rechterzijde van de Da
lang bevindt en de Slechte (bestaande
uit de Kurawa-groep en daemonen)
die aan des Dalangs linkerzijde staat.
Voorts is er nog een hartvormige Wa
jangfiguur, de GOENOENGAN of KA-
JON die een aparte plaats in het ge
heel inneemt. Dit voorwerp zullen we
in een later hoofdstuk nader toelichten.
De plaats waar de Dalang zich op
houdt is bedekt met tikers. Hij zit
midden voor het scherm en min of
meer onder de wajanglamp. Op de tiker
staat links van de Dalang, direct naast
hem, de KOTAK, de Wajangkist, waar
in alle attributen getransporteerd wor
den. De Kotak heeft tweeërlei be
tekenis. Voor de aanvang van de voor
stelling is deze Kotak de Goddelijke
Bron, waaruit alles voortkomt; na af
loop symboliseert ze Nirwana, waarin
alle leven terugkeert.
Aan de Kotak hangt de KETJRÊK, een
aantal op elkaar liggende, of liever ge
zegd hangende ijzeren platen die de
Dalang met zijn rechtervoet bespeelt
(De Dalang zit Silo!).
De Ketjrèk symboliseert de bloedsom
loop, drift en hartstocht en vooral tij
dens gevechts-scènes zijn rythme en
geluid ervan in hoge mate opzwepend.
De kracht van het rythmisch getrap te
gen de Ketjrèk doet de kist wegschui
ven. Om dit te voorkomen zit aan de
andere zijde van de Kotak een jeug
dige helper die de zaak tegenhoudt. De
Dalang houdt voorts in zijn linkerhand
MINI WAJANGPOPJES
(mascottes) 12,50
Idem iets groter 17,50
Wajang Koelit 40,
INDONESISCHE
KLEDERDRACHT-POPPEN
Java, Bali, Sumatra, Kali-
manten, Sulawesi 29,50
JAPARA'S HOUTSNIJWERK
tabakspotten, lepelrekjes,
briefstandaards, etc. v.a. 15,
TOKO MOESSON
Pr. Mauritslaan 36 - Den Haag
de TJEMPOLO, een houten klopper
waarmede hij eveneens rythmisch te
gen de binnenkant van de Kotak klopt.
Met dit geluid accentueert hij onder
andere het gesproken woord. De
Tjempolo symboliseert de hartslag.
Bovendien geeft de Dalang er signa
len, aanwijzingen, aan het Gamelanor
kest mee. Zowel Tjempolo als Ketjrèk
behoren eigenlijk tot het muziekinstru-
mentarium.
Rechts van de Dalang ligt het deksel
van de Kotak, waarop de wajangfigu
ren, welke hij direct bij de hand moet
hebben, een plaatsje vinden.
Bij het scherm staan ook de schalen
met offeranden, bestaande uit speciaal
toebereide spijzen en bloemen en ten
slotte staat daar ook de Doepan, het
wierookvat waaruit de rook van Doe
pa opstijgt.
Zoals reeds eerder gezegd, wordt ach
ter de Dalang het Gamelanorkest op
gesteld. De muziek die dit orkest ten
gehore brengt heeft ook een symbo
lische betekenis. De gamelanklanken
zijn als het ware de materiële be
hoeften in het leven.
Als alle attributen hun plaats hebben,
de offeranden zijn neergezet en de
doepa brandt, zit de Dalang stil in
gebed voor zijn scherm terwijl de
gamelan een rustige melodie laat ho
ren; de inleiding tot het spel, waarin
de toeschouwer straks zich spiegelen
kan.
Het spel is de levenscyclus, het leven
is de eeuwige strijd tussen goed en
kwaad en steeds opnieuw zal het
kwaad ten onder gaan.
De Dalang is de bestierder van dit
alles.
BUDIDAYA
Het Modeboek der volkeren
"UITHEEMSE
KLEDERDRACHTEN IN KLEUR"
door Henny Harald Hansen
Een kostelijk leerzaam naslag
werk.
NIEUW! "AZIË"
uit de serie De Werelddelen
Een van de mooiste platenboeken
over een van de interessantste
continenten.
Prijs f 59,50 porto 5,
BOEKHANDEL MOESSON
KELIR
BLENTJONG
PANGGOENG
L
X»AÜi>
