Wajang Purwa, het Javaanse Schaduwtoneel (VI]
Is Wajang Purwa schaduwtoneel?
Vooraf nog enkele opmerkingen betreffende de Gamelan. Op deze orkestvorm
en deszelfs muziek hebben de Javanen en Baliërs het unieke alleenrecht in de
wereld. Wel bestaat in het voormalige Siam nog een vorm van gamelan, maar
deze is daarheen vanuit Java geëxporteerd.
Wanneer de Javaanse gamelan en de gamelanmuziek ontstaan zijn is een vraag
waarop wel nimmer een exact antwoord te geven is.
Om die geboorte hangt een mystiek waas. Er zijn Javanen die menen dat een en
ander afkomstig is van het vorstengeslacht der Cailendra's. Vandaar de Gamelan
Slendro. Anderen zien in de Gamelan een geschenk van de goden.
De mogelijkheid is niet uitgesloten dat de "oer-Javanen" (een Mongoloide ras)
die meer dan 25 eeuwen voor onze jaartelling tijdens een grote volksverhuizing
vanuit het Aziatische continent (Achter-lndië) de Archipel bevolkten, een uiterst
primitieve vorm van de Gamelan met zich meebrachten, die zich op Java ontwik
kelde tot het tegenwoordige gamelaninstrumentarium. Dat zou dan de Gamelan
Pelog geweest zijn, die er eerder was dan de Slendro.
Wat betreft het verband van de in ons
vorig hoofdstuk genoemde Patèt of
toonaard met de drie hoofdexpressies
van de mens, behorende bij de drie
perioden van de dag (of de nacht) nog
het volgende. Zoals gezegd behoort
de Patèt Nem bij de morgen, de Patèt
Songo bij de middag en de Patèt Man-
juro bij de namiddag (gelijkelijk wat
betreft de nachtelijke perioden). Nim
mer kan een bepaalde Patèt gebezigd
worden tijdens een andere periode
dan de eigene. De relatie is on-ver-
brekelijk en doorbreekt men die toch,
dan veroorzaakt men een disharmonie
in en tussen de menselijke gemoeds
toestand en de periode waarin die ge
moedstoestand ondergaan wordt. Een
ontoelaatbare verstoring van het even
wicht.
Hierboven noemden we ook even de
Baliërs. Er is een duidelijk hoor- en
zichtbaar verschil tussen hun Game
lan en de Javaanse, waarop we toch
nog even Uw aandacht willen vesti
gen.
De Gamelan van Java klinkt "donker
en mollig" vergeleken bij het bijna
keiharde, kristalheldere en spichtige
geluid van de Balische Gamelan. Twee
karakterverschillen die ook tot uiting
komen in het musiceren en die hun
vermoedelijke oorsprong vinden in de
plaats waar de gamelans bespeeld
worden.
Op Java gebeurt dat meestentijds bin
nenshuis, althans onderdaks in een
pandopo of op een galerij. Zouden
klanken en volume dan zijn als die
van het Balische orkest, men zou bin
nen de kortste tijd met barstende
hoofdpijn wegsnellen. Om dit te voor
komen gebruikt de Javaan heel slim
slechts bronzen toetsen en gongs in
zijn instrumentarium.
De Baliër daarentegen musiceert
doorgaans in de open lucht, waarbij
het geluid nauwelijks hoorbaar in de
ruimte zou verdwijnen ware het niet
dat hij aan het brons van zijn instru
menten een hoeveelheid zilver toe
voegde, waardoor het geluid aanzien
lijk harder en bepaald heel nadrukke
lijk hoorbaar werd. Daarbij komt nog
dat de Baliër hard en in een verbijs
terend hoog tempo zijn composities
20
De Wajang Purwa figuren
Wanneer en waar zijn die merkwaar
dige twee-dimensionale figuren van
de Wajang Purwa ontstaan? Of we op
deze vragen een bevredigend ant
woord kunnen geven weten we niet.
Maar wel is er iets merkwaardigs aan
de hand, namelijk met de relatie wa
jangpop - schim. Wij willen het voor
lopig niet hebben over controversiële
theorieën "Wajang Purwa is een schim
menspel" en "Wajang Purwa is geen
schimmenspel". Hierover straks.
Het gaat echter wel om die schim, die
schaduw.
In vele streken moet men in oude tij
den in de schaduw van de mens een
mystieke tweelingbroeder, of mis
schien zelfs een onverbrekelijk ander
"Ik" gezien hebben. Een gedaante,
ongrijpbaar, onstoffelijk, die de mens
overal en altijd vergezelde. Die, indien
hij behoorde tot een vorst of een
priester, heilig was. (In de wajang-
verhalen komt men enkele figuren te
gen die hun schaduw tot leven roepen
om zich van gezelschap of partner te
verzekeren.)
Er waren gebieden, waar iemand, die
het ongeluk had op de schaduw van
een hooggeplaatste te stappen, zich
blootstelde aan tenminste een stevig
In deze aflevering nog enkele me
dedelingen betreffende de Gamelan,
waarna we mogelijkheden belichten
over de herkomst van de Wajang
Purwa figuren terwijl tenslotte de
vraag gesteld wordt of de Wajang
Purwa eigenlijk wel een schimmen
spel is.
speelt, waardoor zijn muziek aanvan
kelijk op de buitenstaander overkomt
als een lawine van heldere klanken
waarin geen melodie te bespeuren
valt. Maar ook hier geldt de regel:
leren luisteren, dan komt het horen
vanzelf^ "Ervan houden of het mooi
vinden is natuurlijk een kwestie van
smaak. Desgevraagd vertrouwde een
Javaan ons eens toe dat hij de muziek
van Bali maar een barbaars gedoe
vond!
pak slaag in ruil voor de aangedane
belediging.
Daar waren (en zijn) zwarte magiërs
die het silhouet van een stamgenoot
of wie dan ook sneden uit een blad,
daar vervolgens met de nodige tover
formules op vitale plaatsen naalden
door staken en zo hun slachtoffer ten
gronde richtten (goena-goena).
Waren het de Sjahmanen, de dorps
priesters (te Zien als witte magiërs),
die de macht aan zich trokken en
ten goede - een vaste greep op de
gemeenschap trachtten te krijgen
door zich meester te maken van de
schaduwen van vooraanstaande leden
van die gemeenschap, primitief nage
sneden uit boomblad of dierevel en
die hun wijze lessen met deze ma
gische attributen illustreerden?
En, wanneer deze notabele dorps- of
gemeenschapsgenoten reeds lang ge
storven waren, door middel van deze
zorgvuldig bewaarde schaduwbeelden,
heilige relieken, in contact traden met
de geestenwereld dezer voorouders?
Dit zou het embryo van de tegenwoor
dige Wajangpop kunnen zijn.
Het zou niet onmogelijk zijn dat we
hier de "oer-dalang" ontmoet hebben
(zie Wajang Purwa II, Moesson 23e
jrg. no. 2, blz. 27) en met hem de "oer-
wajang".
Dat moet dan geweest zijn lang voor
dat de Hindoe's naar Java kwamen.
In die periode van vele honderden ja
ren zou die oer-wajang zich ontwik
keld kunnen hebben tot datgene wat
de Wajang Purwa was toen de Java
nen in contact kwamen met Mahabha-
rata en Ramayana. Het feit, dat vele
technische termen van het Wajang
Purwa Theater uit het oud-javaans af
komstig zijn wijst ook in de richting
van oud Javaanse oorsprong en zou
een bevestiging kunnen zijn van het
bovenstaande.
Door het bijkomende feit, dat het stam
volk van de Javanen uit Achter-lndië
kwam, wordt Voor-lndië als land van
herkomst hunner cultuur vrijwel uit
gesloten. Wel zijn er natuurlijk door
de latere Hindu-invloed vele nieuwe
facetten aan de Wajang Purwa toege
voegd, waarvan de oorsprong in Voor-
lndië gezocht moet worden.
Rijst thans opnieuw de vraag of de
Wajang Purwa nu wel of niet een
schimmenspel is. Deze vraag, aan een
Javaan gesteld, zal zeker een beves
tigend antwoord opleveren. Tenslotte
heeft de autochtone toeschouwer al
eeuwenlang de Wajang Purwa, als een
(lees verder volgende pagina)
