DE VROUW VAN DE GEZAGHEBBER
MOKO-MOKO
door Victoria Kaulbach
Zij ontmoette hem, die later haar man zou worden, weer in Batavia. Heel vroeger
had zij met hem daar op de HBS gezeten. Hij verdween ineens naar Holland
en wie denkt er nu aan een weerzien na al die jaren
Na zijn HBS in Haarlem werd Hartsteen gekeurd en uitgezonden voor de studie
aan de Gezaghebbersschool in Batavia. Gezaghebber - een uiterst interessant
vak, dat net als dat van controleur B.B. grote bestuurservaring eiste.
Zij zat daar voor haar hoofdacte Onderwijzeres, hij op de Gezaghebbersschool.
Beiden hadden dezelfde leraar voor de maleise taal: De Vries. Grillig als het
lot kan zijn, voerde het beiden ditmaal in eikaars armen. De Vries organiseerde
een avondfuifje voor al zijn leerlingen in zijn ruime achtertuin onder de bomen.
En ja:was dat niet dat meisje uit klas l-A Jawel - en het tengere, donkerogige
meisje verloor haar hart aan de blonde boedjang (vrijgezel).
Zij gingen samen naar de bios op het
Koningsplein. In het begin van de der
tiger jaren was "het geluid" al uitge
vonden en reeksen showfilms daver
den over het scherm. Al Johnson vier
de hoogtij en Shirley Temple deed
haar eerste prille stapjes op het film
doek. Zij slenterden over de Pasar
Gambir, die elk jaar op het Konings
plein werd gehouden. Maanlicht en
sterrenritjes naar Priok waar zij zaten
te genieten aan de waterkant, waar de
golven zachtjes tegen het strand klot
sten. Toen Hartsteen was geslaagd
voor zijn examen "gezaghebber" en zij
haar diploma Hoofdacte in haar tasje
had, trouwden zij.
Wat behelsde het ambt van gezagheb
ber? Hij deed hetzelfde werk als een
controleur Binnenlands BestuurDe
tweejarige opleiding voor gezaghebber
omvatte vakken als Adatrecht, Indisch
recht, wegenbouw, bruggenbouw en
natuurlijk maleis, de voertaal in Indië.
Alles was meer op de praktijk gericht
dan bij de vijfjarige academische stu
die voor controleur B.B. in Leiden of
Utrecht. Hartsteen volgde ook een
EHBO-cursus op de N.I.A.S. (Artsen
school) in Batavia om zich te bekwa
men in de gezondheidsleer.
In het bezetten van een "post" werd
in de praktijk wel verschil gemaakt
tussen een controleur en een gezag
hebber, die meestal op eenzamer pos
ten werd geplaatst, maar soms werd
een gezaghebber op een plaats gezet
van een controleur als die laatste niet
beschikbaar was. Er was ook verschil
in salaris en men kon het voor de oor
log als gezaghebber hoogstens tot fun
gerend assistent-resident brengen.
Kreeg haar gezaghebber direkt een
post ergens in de Gordel van Sma
ragd? Neen, want wegens zijn studie
had hij nog geen dienstplicht vervuld
en daarom ging hij eerst een halfjaar
in militaire dienst in Bandoeng.
Weinig is er verteld over de vrouwen,
die hun leven met gezaghebbers, con
troleurs en bestuursambtenaren deel
den in de rimboe, in de eenzaamheid
en in verlaten streken, op veraf ge
legen posten, dikwijls als enige Euro
peanen. Hoe leefden zij? Wat deden zij?
De eerste standplaats van Hartsteen
was midden in de kleurrijke, oogver-
14
blindende groengroene, broeiend hete
rimboe van Sumatra. Aan de Westkust
van Benkoelen werd een areaal bouw
rijp gemaakt voor kolonisten uit Java.
Daar werd eerst heel wat werk verzet
door de Sumatranen, die gewend wa
ren oerwoud te kappen. De Javanen,
vreemd en ontheemd, moesten worden
opgevangen. Daarom werden ten be
hoeve van de kolonisten stukken grond
bewerkt en aangeplant met oebi en
mais. Logisch, want de bewerking van
de Ipdangs vergde minstens een
maand, alvorens er kon worden ge
plant, terwijl pas 3 a 4 maanden later
kon worden geoogst.
Bij het ontvangen van de Javaanse
kolonisten werd een comité gevormd
van het districtshoofd, het Margahoofd
en de Kria's (dorpshoofden) van het
ressort, waar het kolonistendorp zou
worden gesticht. Er was een pasar-
loods gebouwd, een dak door stevige
palen geschraagd en bij aankomst
zorgden daar de vrouwen voor het
eten van de kolonisten. Deze kwamen
met hun eigen dorpshoofden vanuit
Java. Na de uitbarsting van de Merapi
op Java, de vuurspuwende berg, was
er zelfs een heel dorp weggetrokken
en overgebracht naar Sumatra, waar
men een nieuwe nederzetting stichtte.
De kolonisaties lagen onder meer in
het ressort Lais, Benkoelen. Het trans
port van de Javanen geschiedde per
K.P.M. Het schip lag op de reede van
Benkoelen. Daar stond dikwijls een
hoge oceaandeining. De Javanen wer
den één voor één in mandjes neerge
laten in een grote prauw - een ware
beproeving Soms sloeg een golf het
mandje gevaarlijk naar de boot toe,
dan weer draaide het als een tol in
het rond. Eindelijk in de prauw aan
geland, duurde het nog lang alvorens
de schommelende prauw de veilige
kust had bereikt.
Grijs van ellende en angst, misselijk
van het telkens zwiepen boven de
hoge golven kwamen zij doodziek aan
de wal. Het was meelijwekkend te zien
hoe zij met al hun barang verhuisden.
Boengkoesans (bundels kleren) en
prabots (gereedschap), angstige kin
deren; een tortelduif in een kooitje,
dat deze oversteek had overleefd.
Enige uitgelopen klappers droegen zij
bij zich en zelfs kippetjes, in kooitjes
van klapperblad ingevlochten. En - wat
aarde van hun geliefde geboortegrond!
Eén troost: zij waren allemaal bij el
kaar, het hele dorp, alle familieleden
met hun Kepala Kampong en de Assis-
tent-Wedana. Zij zouden nu de gogols,
de stichters worden van een nieuw
dorp en daardoor tot in lengte van
dagen geëerd worden door hun na
zaten
De gezaghebber was er elke dag op
uit getrokken om alles te regelen met
de demang en de dorpshoofden. Hij
had geen tijd voor het huis. Ondertus
sen had vrouwlief het controleurshuis
ingericht met eenvoudige rotan meu
beltjes op de voorgalerij en palmen in
potten rondom; een kleedje van de
Chinees op de tafel. Op een dag kwam
Hartsteen heel vroeg thuis - altijd een
teken van onrust - en kondigde aan:
- De A.R. komt poolshoogte nemen,
vrouw. Kun je voor een maaltijd zor
gen! Het was negen uur in de ochtend.
Hij was 'smorgens om 7 uur al op het
werk en het was de eerste confronta
tie met een reeks van zulke inspec
ties door de A.R. Een eenvoudige
vraag, nietwaar - toch een zware op
dracht. Die ochtend was de kokki na
melijk a| naar de pasar geweest, had
een stukje vlees meegebracht, dat lag
te braden op de anglo (houtvuur). Dat
was natuurlijk niet genoeg. In allerijl
werd de kebon weggezonden voor een
kipje, dat werd geslacht en binnen een
kwartier in de pan lag. Meer rijst werd
gekookt, blikjes geopend. Toen de A.R.
om 12 uur de voorgalerij van het huis
opstapte, stoomde de rijst in de scha
len, was de kip gekruid, de sajoer
perfect en de bijgerechten geurden
verrukkelijk. De huisvrouw was vol
daan en kreeg een compliment. Maar
voor representatiekosten werd geen
cent uitbetaald.
Die avond schreef de gezaghebber
plichtsgetrouw in zijn rapport:
"Vandaag, d.dde A.R. op be
zoek, kolonisatie en rubberarealen be
zocht." Van de prestaties van zijn
vrouw vermeldde hij niets. Hij had
kunnen memoreren: "dat hoge bezoek
was groots, maar mijn beurs te klein."
Het leven in Indië was ondenkbaar
zonder overplaatsingen. Her- en der
waarts werden ambtenaren na een of
twee jaren overgeplaatst van het ene
ressort naar een ander district. Dat gaf
het anders zo saaie leven in de rimboe
stimulerende afwisseling. Maar men
maakte geen echte vrienden en men
hechtte zich niet aan het huis. Ook de
vrouw van de gezaghebber verhuisde
met haar man van de ene plaats naar
de andere. Wie pakte de boel in
Wie, regelde de vendutie? Wie onder
wees de kinderen met de Klerks-me-
thode, omdat er slechts bij hoge uit
zondering een school ter plaatse be
stond? De vrouw van de bestuurs
ambtenaar.
Zo gebeurde het, dat zij overgeplaatst
werden naar de post Moko-Moko in
de residentie Benkoelen. In het jargon