tuin een wijde variatie van groenten
en vruchten. Maud plant bijna alle In
donesische boemboes, zoals laos, ku-
nir (kunjit), sereh, pandan, enz. In haar
vrije tijd maakt Maud tempeh, zodat
de Indo gemeenschap regelmatig de
smaak van tempeh blijft genieten.
Hoe zij het in Hawaii vinden? Eigenlijk
een overbodige vraag. Maud neemt
regelmatig hula lessen, terwijl Kees
Hawaiiaans studeert. Activiteiten van
Indo's die Hawaii tot een tehuis heb
ben gemaakt.
De Van Deldens
Zoals Andy en Sylvia de experts zijn
in het opsporen van allerlei vruchten
en groenten, die in het wild groeien
(wordt niet genoemd "mangga jatten",
omdat deze bomen in het wild groeien),
zo zijn Rex en Enny van Delden experts
op het gebied van planten kweken, en
van zaden. De tuin van de Van Del
dens is de Bogor Plantentuin in het
klein I Het is gelijk een proeftuin, waar
wordt getjangkokt (marcotteren), ge-
ent, geoculeerd, gezaaid en waar krui
singen worden gemaakt.
Zegt Rex van Delden (vroeger, vóór
de naamsverandering, bekend als Rex
Jansz): "Wij krijgen hier zaden van
velen die naar Indonesia of Malaysia
Erin en Rudie El Ier zijn het jongste
echtpaar hier. Althans, zij zijn de eni
gen die hier wonen als "werkers" en
niet als gepensioneerden. Rudie werkt
als een "mechanical engineer" op het
observatorium op de top van de berg
Mauna Kea. Iedere dag reist hij met
zijn groep in een jeep van nul meters
naar een hoogte van bijna 4000 meter.
En dan in de middag weer terug naar
zee-level I
Erin is lerares. Zij is ook de coördina
tor van de Miss Aloha contest, een
jaarlijkse gebeurtenis hier in Hawaii.
Piet en Corry van Dijk zijn de enige
Indo's die ver van "de groep" wonen:
in Kona, aan de westkust van het ei
land, een twee-uur trip met de auto.
Hun flat is vlak bij zee, met een schit
terend uitzicht op prachtige zonsonder
gangen. "Het is hier wat droger dan
aan de oostkust," zegt Piet, "dat is
beter voor mijn gezondheid."
De Andersons
The Big Island heeft ook zijn Indo-pio
niers. Zoals Andy en Sylvia Anderson.
Na hier verscheidene malen met va
kantie te zijn geweest, namen Andy en
Sylvia in 1982 de beslissing om in the
Big Island hun toekomst op te bouwen.
Letterlijk en figuurlijk: Andy bouwt
sloten zij samen hun toekomst op
te bouwen in Hawaii. Ze kochten ver
scheidene stukken land en op één er
van begon Andy een Hawaiian-type
huis te bouwen (zie foto). Dit werd
verkocht aan een Nederlander, en van
de winst begon Andy een andere wo
ning te bouwen. Dan is het "op naar
het derde land", en weer van voren
af aan beginnen. Tijdens de konstruk-
tie-periode wonen beiden in een zelf
gebouwde "cabin" - achter het huis.
Ondertussen is het nog niet afgemaak
te huis een plaats van de zoete inval.
Regelmatig komen velen Andy en Syl
via opzoeken. Zo maar ngobrol op de
veranda, met koffie of bier, roti kukus
of pisang goreng. Ngobrol over Indië
en Hawaii. Over toen vroeger en nu.
Waar vruchten en groenten te vinden
"Preparing for the 32nd Annual Hilo Orchid Society Show
are: Enny Van Delden, Rex Van Delden, Aiko Fujimoto and
Tsuyako Tsutsumi. 800 orchid plants with over 1000 blooms
are expected to be displayed by local nurseries and hobby
ists. American Orchid Society Accredited Judges such as
Rex Van Delden will be on hand to judge the orchids.
A large Plant Sales Area featuring 16 of the Island's leading
orchid nurseries will have thousands of orchid plant for
sale. Also available will be a culture booklet on care and
raising orchids.
Enny en Rex van Delden (links) met twee Japanse orchideeën-
kweeksters met hun inzendingen op een tentoonstelling. Rex van
Delden, ook jaren in Californië gewoond, maakte ook daar naam
met zijn orchideeën-kweek. Een botanicus en vakman die met zijn
vrouw Enny in Hawaii hun draai hebben gevonden
zijn geweest. Op het ogenblik groeien
in onze tuin vanille, rambutan, langsep,
jambu monjet, asem, sawoh, durèn,
manggistan, peteh, melindjo, salak en
buah nona. Nog geen vruchten, maar
de bomen en planten zijn snel aan het
groeien. Kijk maar naar deze aru manis
boom. Wie weet, wordt het dit jaar of
volgend jaar heerlijk smullen
Enny plant al haar eigen boemboes.
Ze heeft ook vele kruisingen gemaakt
van gerbera's en je kunt in haar tuin
allerlei kleuren van deze bloemen vin
den. De Van Deldens zijn de 65 gepas
seerd, maar nog altijd dagelijks actief
in hun grote "plantage"
Dien en Wout van Bargen wonen even
eens in de Nanawale Estates. Zegt
Dien: "Zeg maar gerust dat het ons
hier heel goed bevalt. Wij willen niet
meer terug naar het mainland."
huizen. Als pionier vertrok Andy in
1949, op 19-jarige leeftijd naar Nieuw-
Guinea, Manokwari. Daar bouwde hij
zijn eigen huis en bungalow, zijn eigen
foto-atelier en winkel, en maakte hij
zijn toekomst in de fotografie. Hij werd
een succesvol fotograaf en een erva
ren bouwer van huizen en andere
structuren.
In 1962 noodzaakte de politieke situa
tie hem en zijn gezin naar Nederland
te vertrekken, waar Andy enige jaren
verbleef. Het pioniersbloed deed hem
naar Canada emigreren. Na enige ja
ren hard werken was het hem mogelijk
om wederom zijn eigen huis te bouwen,
een grote twee-verdiepings woning.
Familieomstandigheden noodzaakten
hem om het huis op te geven, en hij
moest voor de derde maal van onder
af beginnen. Toen hij Sylvia ontmoette
in Honolulu op een vakantie trip, be-
die in het wild groeien? Waar de beste
plaats is om een huis te kopen of te
huren. Beiden, Andy en Sylvia staan
24 uur van de dag klaar om anderen,
nieuwelingen hier op het eiland, te
helpen met raad en daad. Ze hebben
de gewoonten van de oude pioniers
uit het westen: helpen en geholpen
worden, maar ook het Indische sys
teem van gotong-royong.
"Mijn succes is niet zo zeer een ge
heim als wel een soort filosofie: Ik
bouw mijn huizen alsof ik ze voor mij
zelf in elkaar zet," zegt Andy. "Dege
lijk en met de beste materialen. Het
enige geheim is om het beste te krij
gen tegen de redelijkste prijs. Op deze
wijze kan een ieder die geld heeft om
een huis te kopen, mijn woning krijgen
tegen een redelijke prijs. Compleet met
(lees verder pagina 8)
3
