Een groepje gedelegeerden van de Volksraad, onder wie de leden v. Helsdingen, de Hoog,
Sastroamidjojo en Wermuth.
de Indonesiërs vervingen de door de
Japanners geïnterneerde Europeanen
in de bedrijven en het overheidsappa
raat. Daardoor groeide geleidelijk aan
een gevoel van eigenwaarde en natio
nale trots onder de Indonesiërs, dat
door de para-militaire organisatie van
met name de Indonesische jeugd werd
versterkt en tevens een militante anti
westerse trek kreeg. Gedurende het
Nederlandse bewind waren alle natio
nalistische aspiraties iedere keer weer
gefrustreerd, zelfs de meest gematig
de verzoeken had de Indische rege
ring naast zich neergelegd.
De eind jaren dertig door de coöpera
tief ingestelde Gerindo (Indonesische
Volksbeweging) aangeboden - princi
pieel anti-fascistische - steun ter ver
dediging van Nederlands-lndië tegen
de dreiging van een expansionistisch
Japan, werd van de hand gewezen.
Pas na sterke aandrang van met name
de Amerikaanse bondgenoot was
koningin Wilhelmina bereid haar "ko
ninklijke belofte" van 6 december
1942 te doen, waarin een rijksconfe
rentie in het vooruitzicht werd gesteld.
Toen hadden de ontwikkelingen in het
Indonesisch rijksdeel echter al een
beslissende keer genomen. Nu het
koloniale regime vrijwel zonder slag
of stoot was verdwenen, zagen de na
tionalistische leiders hun kans schoon.
Met het doel van een Indonesische
onafhankelijkheid voor ogen, werkten
de meesten van hen samen met de
Japanners. Collaboreren zouden de
Nederlanders het naderhand noemen,
loyaliteit verwachtend van hen die zij
altijd als een soort vreemdelingen in
eigen land hadden behandeld.
Vanwege hun gedeeltelijk 'Aziatische'
afstamming werden de Indo-Europese
burgers, in tegenstelling tot de blanke
Europeanen, aanvankelijk niet geïnter
neerd - met uitzondering van hoge re
geringsfunctionarissen. Weldra merk
ten de Japanners dat de meeste Indo-
Europeanen hun loyaliteit jegens het
Nederlandse gezag niet wilden afleg
gen en belandden velen van hen als
nog in een interneringskamp. De Indo-
Europeanen die buiten de kampen
bleven - en dat was toch de meerder
heid, vooral bestaande uit vrouwen,
kinderen en bejaarden - verkeerden
daarmee geenszins in een benijdens
waardige positie (dat gold overigens
ook voor de Indonesiërs, die zwaar
gebukt gingen onder de Japanse oor
logsindustrie). Slechts ten koste van
grote offers konden zij voorzien in hun
levensonderhoud. Bovendien stonden
zij voortdurend bloot aan intimidaties
van opgehitste Indonesische jongeren.
Het maar al te letterlijke sociale isole
ment dat aldus ontstond, werd hen
noodlottig in de laatste maanden van
1945, de zg. bersiap. Het waren im
mers vooral de niet-geïnterneerde Eu
ropeanen (en Chinezen) die na de
Japanse capitulatie op 15 augustus
1945 onbeschermd bleven en die, na
dat de eerste Brits-Indische troepen
op Java waren geland, anderhalve
maand na het uitroepen van de onaf
hankelijke Republik Indonesia op 17
augustus, niet meer bijtijds naar de
beschermde geallieerde zones konden
worden overgebracht. Duizenden kwa
men tijdens de bersiap, die losbarstte
na de komst van de Britten, om het
leven, werden op gruwelijke wijze af
geslacht door rondtrekkende jeugd
bendes, de zg. pemuda's. In hun
moord- en plunderpartijen hadden zij
het dikwijls expliciet gemunt op de
Indo-Europese "parasieten". De jeugd
organisatie Barisan Benteng moedig
de haar leden aan alle Europeanen en
Indo-Europeanen te doden, zodat
geen spoor van hen zal overblijven".
Had de vooroorlogse periode een aan
zienlijke verwijdering tussen Indone
siërs en Indo-Europeanen teweegge
bracht, de bersiap sloeg als het ware
een gapend gat tussen de beide be
volkingsgroepen. De sociaal-weten-
schapper Van Doorn, die de Indone
sische revolutie van nabij meemaakte
en de Indo-Europese gemeenschap
van die tijd goed kende, stelt dat het
historisch gegroeide wantrouwen met
één slag was geactiveerd. Het politie
ke voorstellingsvermogen van de In
do-Europeanen werd door de bersiap
beslissend beïnvloed.
Bij dit alles kwam nog eens de ver
ontwaardiging over het naoorlogse re
geringsbeleid. De opvolger van de bij
de Europeanen populaire landvoogd
Tjarda van Starkenborg Stachouwer,
It-GG Van Mook, had het van meet af
aan bij de meeste Europeanen ver
bruid door, op aandrang van de Brit
ten, die niet betrokken wilden raken
bij een koloniaal conflict, te gaan pra
ten met de Republikeinen. Het was
ook Van Mook die de Nederlandse
regering op de noodzaak van veran
dering in de bestaande koloniale ver
houdingen wees. Op basis van zijn
voorstellen, publiceerde de Neder
landse regering op 10 februari 1946
een verklaring, waarin de vorming van
een Indonesisch gemenebest werd
aangekondigd - deelgenoot in het
Koninkrijk en bestaande uit landen
met een uiteenlopende graad van zelf
regering. Om een impasse in het daar
opvolgende overleg met de Republi
keinse regering (als zodanig niet door
Nederland erkend) te doorbreken,
kwam Van Mook op eigen gezag ge
deeltelijk aan de Indonesische ver
langens tegemoet. Hij beloofde mi
nister-president Sjahrir akkoord te
te gaan met de erkenning van het
de facto gezag van de Republiek over
Java en Sumatra. Een en ander moest
echter nog worden goedgekeurd door
de Nederlandse regering en die voel
de er, met de eerste na-oorlogse ver
kiezingen voor de deur, weinig voor
deze door Van Mook gedane beloftes
na te komen. Na de mislukking van de
Hoge Veluwe-besprekingen (april '46)
keerden de Republikeinse leiders,
verbijsterd door de koloniaal-conser
vatieve geest onder de Nederlandse
politici, huiswaarts met het vaste voor
nemen bij nieuwe besprekingen uit te
gaan van een bondgenootschap met
in plaats van een deelgenootschap in
het Koninkrijk.
Ondertussen voelden de Europeanen
zich verwaarloosd door de Indische
regering. Zij wilden medezeggenschap
in het regeringsbeleid dat huns in
ziens veel te toeschietelijk was ten
aanzien van de Indonesische nationa
listen, die per slot van rekening nog
duizenden ex-geïnterneerden gevan
gen hielden op Republikeins gebied
(midden Java). Van Mook wilde hen
zeker betrekken bij de heropbouw van
Indonesië, maar moest na een aantal
gesprekken met vertegenwoordigers
(lees verder volgende pagina)
15
