KARTINI
"MOEDERTJE, MIJN MOEDERTJE
Tot dusver onbekende brieven van Kartini
ROB N I EU WEN H U YS
(I)
Kartini heeft in een paar jaar van haar korte leven honderden brieven
geschreven. Ze schreef ze meestal 's nachts in de slaapkamer die ze met haar
zusjes Roekmini en Kardinah deelde. Ze zat dan op de vloer met gekruiste benen
- silo noemen we dat - bij een olielampje of een lampu tèmplèk. Urenlang bleef
ze schrijven, soms de hele nacht door. Ze schreef alles op wat ze te zeggen had.
Ze schreef zoals ze praatte en pratend getuigde ze op haar manier, in haast
feilloos Nederlands. Ze schreef heel persoonlijk met een bijna volledige
overgave. Ze keerde zich soms binnenste buiten. Schrijven betekende voor haar
vragen om menselijk contact, weerklank zoeken door zichzelf te geven. En dat
voor een Javaanse omstreeks 1 900!
Het enige wat Kartini geschreven heeft zijn brieven en enkele nogal onbetekenende
artikelen in damestijdschriften. Brieven, brieven en nog eens brieven, direkt in
het Nederlands. Op grond van deze overweging heb ik Kartini in de Oost-
Indische Spiegel vrij uitvoerig besproken nadat ik al eerder een lang artikel over
haar geschreven had in het maandblad Oriëntatie dat te Jakarta verscheen, in
het zevende nummer van de eerste jaargang, van april 1 948, veertig jaar geleden
dus.
Ik beschikte toen als enige bron - en ik
heb mij daar bewust toe beperkt - over
de bekende brievenuitgave Door duis
ternis tot licht, waarvan de eerste druk
in 1911 verscheen. Ze was samen
gesteld door Mr. J. H. Abendanon,
oud-directeur van Onderwijs, Eredienst
en Nijverheid. Uit zijn levensbericht
komt een rechtschapen man naar voren,
een idealist van de goede soort, ge
dreven door één gedachte: werkzaam
te zijn voor het Indonesische volk. Dat
was in die tijd moeilijk. Zo'n mentaliteit
als de zijne stuitte op weerstanden in
een toen nog volop koloniale samen
leving. In januari 1 880 - hij is dan nog
geen achtentwintig jaar - schrijft hij
aan zijn vrouw vanuit Pati: "Vergeet
toch nietdatikzogoedalsalleensta in
mijn pogingen, in mijn innig streven
de Inlander vertrouwen in te boezemen
en te doen gevoelen dat er Nederlan
ders zijn die een hart voor hem hebben
en hem willen beschermen tegen
onrecht en willekeur En die zag
hij als Landraadsvoorzitter bijna elke
dag: onrecht en willekeur, brute be
handeling en grof optreden. De erva
ringen die hij toen opdeed, hebben
hem nooit verlaten.
Op 3 maart 1900 werd hij benoemd tot
directeur van Onderwijs. Hij interes
seerde zich in het bijzonder voor de
opvoeding en opleiding van het Ja
vaanse meisje. Zij werd dubbel achter
gesteld.
Op 8 augustus 1900, dat was dus
enkele maanden na zijn benoeming,
bracht hij tijdens een dienstreis, ver
gezeld van zijn vrouw een bezoek aan
de regent van Japara Sosroningrat, de
raden ayu, en de toen blijkbaar al
bekende drie dochters, het "klaver
blaadje", "om met hen te overleggen
op welke wijze het best te voorzien
zou zijn in de geestelijke ontwikkeling
van de Javaanse meisjes der hogere
en lagere klassen."
Dit bezoek werd voor de regents
dochters van eenentwintig, twintig en
negentien jaar een openbaring. De
komst van de directeur en zijn vrouw
werd door hen als iets ongelooflijks
ervaren, als een wonder: dat er zulke
Nederlanders bestonden, met zoveel
achting, respect en liefde voor de
Inlander!
De directeur zou de oprichting van
scholen voor Javaanse meisjes voor
bereiden. Natuurlijk verklaarde ook de
Sosroningrat, regent van Japara, vader
van Kartini.
Kartini
regering - de tijden waren aan het
kenteren - dat ze sympathie voelde
voor het streven, maar het bleven
voorlopig uitspraken.
Een jaar na Kartini's dood, nam
Abendanon z'n ontslag, in 1905 en
zette zich toen als particulier in voor
dat wat hij als een levensdoel was
gaan zien. Hij stichtte een fonds dat hij
naar Kartini noemde. Intussen bereid
de hij een uitgave voor van de brieven
van Kartini aan verschillende bekende
Nederlanders om haar denkbeelden
bekend te maken. Puttend uit een
tiental correspondenties deed hij een
fragmentarische keuze die uitgegeven
werd onder de voor de ethische rich
ting zo typerende titel Door duisternis
tot licht. Hij wilde met de uitgave een
bepaald doel dienen. Hij wilde Kartini
presenteren als vertegenwoordigster
van de Javaanse vrouw uit de priyayi-
klasse, de ambtsadel, die in verzetwas
gekomen tegen haar positie in die
samenleving.
Daarop legde hij in zijn brievenuitgave
zoveel nadruk dat hij daarmee ongewild
een legende in het leven heeft geroe
pen: Kartini als strijdster tegen de
polygamie, het gedwongen huwelijk
en de prostitutie, als wegbereidster,
als voorvechtster van de emancipatie,
niet alleen van de Indonesische vrouw,
maar ook van het Indonesische volk.
Men heeft Kartini in haar brieven een
boodschap laten uitdragen. Vooral
door een oudere generatie wordt ze in
Indonesië vereerd en geëerd in her
denkingen, in toespraken, met bede
vaarten enzovoorts. Ze is zelfs officieel
tot "nationale heldin" verheven naast
verzetshelden als Diponegoro, Teuku
Umar, Cut Nya Din en andere helden.
Dit heeft de laatste tijd nogal verzet
gewekt bij een jongere generatie van
Indonesische intellectuelen. De legen
devorming staat hen tegen omdat
deze een vals beeld van Kartini geeft,
en misschien ook omdat ze officieel
gesanctioneerd is.
Wat zou met Kartini gebeurd zijn,
vragen zij en vragen wij ons af, als
Abendanon haar brieven niet had uit
gegeven? Dan zou ze in de vergetelheid
4
