O ver Bayem en Kenikir
Zoals het een goed Hollander betaamt, heeft hij toen hij naar Indië ging zijn
eigen bekende groente meegenomen. Al gauw bleek dat de verschillende
groentesoorten het in Indië net zo goed deden als in Holland. Alleen met de
spinazie wilde het maar niet lukken, omdat vóórdat de bladeren zich goed
konden ontwikkelen de plant al zaadpluimen kreeg en de groente dus
waardeloos was geworden. Knappe koppen ontdekten toen dat dit kwam omdat
Indië (nu Indonesië dus) in vergelijking met Nederland per etmaal minder licht
heeft. Het klinkt ongelooflijk, maar toch is dit zo.
Uiteraard zou dit euvel met de spinazie
kunnen worden opgelost door de plan
ten extra te belichten en koeler, b.v. in
de bergstreken, te planten maar aan
gezien dit economisch (het extra be
lichten) niet haalbaar was, hebben ze
dit nagelaten. Maar.... spinazie is juist
zo gezond voor de mens (nu schijnt dit
niet meer zo te zijn vanwege het hoge
nitraat gehalte in het blad) en dus
heeft men verschillende soorten Indi
sche groenten onderzocht op vitaminen,
mineralen en noem maar op. Uiteinde
lijk kwam men tot de ontdekking dat
tayem (die overigens tot een andere
plantenfamilie behoort) de spinazie in
voedingswaarde evenaart. Wij die daar
geboren en getogen zijn, weten datje
bayem en bayem hebt; je hebt bayem
kakap met de grote bladeren, bayem
merah met kleine, rood gekleurde blaad
jes, maar ook de bayem duri die wel
eetbaar is, maar niet wordt gegeten
omdat de plant vol zit met venijnige
stekels die het plukken van het blad
uitermate moeilijk maakt.
Toen wij de eerste keer naar Indonesië
(als toerist) terugkeerden heb ik o.a.
bayemzaad mee terug gebracht.
Deze zaadjes heb ik in mijn volkstuintje
geplant om lekkere sayur bayem uit
eigen tuin te kunnen eten maar ook om
te onderzoeken of het omgekeerde
van toepassing zou zijn n.l. of dat
bayem nu in Nederland ook voortijdig
in het zaad schiet door in dit geval, te
veel zonlicht per etmaal.
Helaas klopt dit laatste haarscherp! Al
mijn bayem groeide voortreffelijk tot
enkele centimeters hoog waarna de
zaadpluim zich begon te ontwikkelen.
Geen goede bladvorming en dus waar
deloos!
Nou ja, goed geprobeerd maar jammer
genoeg niet gelukt totdatik tijdens
een vakantie in Spanje nota bene op
een parkeerplaats, een plant zag die
gewoon tussen de straatklinkers groei
de en die volgens mij beslist bayem
moest zijn. Ik heb toen net zo lang
gezocht totdat ik een plant met rijp
zaad vond. Dit zaad heb ik, weer terug
in Holland, in mijn volkstuin geplant.
Om een lang verhaal kort te houden,
we hebben de blaadjes die zich daarna
aan de planten ontwikkelden gegeten
en inderdaad was het bayem, althans,
het leek erop maar het smaakte wel
een ietsje bitter. Maar net als bij de
echte bayem bleef de sayur ook helder,
dus "sayur bening". Dit overigens in
tegenstelling tot spinazie waarvan het
kookwater zich groen kleurt. Slechts
éénmaal echter hebben we deze Spaan
se bayem gegeten en toen durfde
Maud (mijn wederhelft) het niet meer
want voor hetzelfde geld is het tóch
geen bayem en kan het zelfs schadelijk
zijn.
En dus heb ik de Spaanse bayem maar
opgeruimd. Helaas bleek de Spaanse
immigrant een hardnekkig onkruid te
zijn want jaren daarna heb ik nog
nakomelingen hiervan uit mijn tuin
moeten verwijderen.
Een waarschuwing inzake het experi
menteren met het eten van onbekende
planten of planten die in geur of blad
op Indische planten lijken is hier wel
op zijn plaats.
Zijn er onder u ook lezers uit Midden-
Java? Dan zult u ongetwijfeld de "keni
kir" kennen. Dit is bij mijn weten de
enige Afrikaan (tagete) die te eten is.
Vroeger kon de kokki er zo n lekkere
"urap" van maken. De "kenikir" werd
gekookt en dan werd er geraspte jonge
klapper (en bumbu) bij gedaan. Sinds
ik hier in Nederland ben (vanaf eind
1949) heb ik nooit meer "kenikir'gege-
ten. Normaal valt hier verder niets
meer over te vertellen ware het niet dat
ik op een dag van Maud "Cosmea"
moest planten omdat ze de bloemen
zo mooi in een vaas vindt. Wat doe je
dan als brave tuinierende echtgenoot?
Je plant Cosmea!
Nu is Maud helaas erg allergisch voor
stof, stuifmeel en nog meer van zulk
soort spul (opmerkelijk, noch in Spanje
noch in Indonesië heeft ze hier last van
ofschoon daar toch ook volop allergie
veroorzakende stoffen aanwezig zullen
zijn) en dus "bestuurt" ze mijn volkstuin
op afstand. Ze zegt wel wat er in moet
maar ze komt er nooit vanwege haar
eerder genoemde kwaal waar ze soms
behoorlijk last van heeft. Wie plukte
dus de Cosmea toen deze volop in
bloei stond? Inderdaad dat was "saya".
Tijdens het plukken van de Cosmea
bloemen herkende ik opeens de geur
van "kenikir" waardoor ik er bijna van
begon te watertanden.
"Uiteindelijk is de Cosmea toch ook
een soort Afrikaantje", dacht ik nu
achteraf bekeken zeer infantiel.
"Misschien smaakt het blad ook zo
lekker als de kenikir".
Dus plukte ik een paar Cosmea "poent-
joeks" en vroeg aan Maud of ze deze
voor mij wilde koken.
"Koken?" vroeg Maud. "Wat wil je er
dan in hemelsnaam van maken?"
"Nou gewoon ais "lalap" bij de rijst",
antwoordde ik.
"Zou je het wel doen? Ik heb nog nooit
gehoord dat je Cosmea kunt eten".
Ik eigenwijs: "Ik wil het toch proberen".
Toen ik die dag van mijn werk thuis
kwam zag ik het al meteen; het raam
van de keuken stond wagenwijd open
en de afzuigkap werkte op full speed.
In de tuin op een tafel stond een
afgedekt pannetje met vermoedelijk
daarin de gekookte Cosmea.
"Waarom moet dat nou zo?" wilde ik
weten. "Nou het spijt me geweldig
maar die troep moet ik niet in huis",
kreeg ik van haar als antwoord.
"Toen ik die Cosmea kookte werd ik
gewoon misselijk van de lucht die er
vanaf kwam".
Inderdaad, toen ik het deksel van het
pannetje lichtte sloeg de lucht me
gewoon op de keel. Het was precies
de lucht van "kenikir" zoals ik me dat
herinnerde maar dan wel duizend maal
sterker.
Eigenwijs als ik ben, heb ik töch een
hapje van de gekookte Cosmea geno
men.
Nauwelijks had ik een paar gekookte
slierten in de mond of ik wist niet hoe
gauw ik het spul weer uit moest spuwen.
Afgrijselijk hoe het smaakte. Zelfs toen
ik daarna tot driemaal toe mijn tanden
had gepoetst bleef de afschuwelijke
smaak nog in mijn mond hangen.
Ik heb die middag dus niet kunnen
eten, zó misselijk was ik daarvan ge
worden!
Wat ik echter wèl heb bereikt is dat
mijn verlangen naar "kenikir" volkomen
is verdwenen; sterker, ik wil zelfs geen
kenikir meer zien!
E. P. J. MEIJER
Noot redactie:
Bajem is de verzamelnaam voor verschillende
soorten groenten, die alle als spinazie worden
gegeten.
De beste zijn wel die met groote bladeren, die
men bajem kebo noemt en de zoogenaamde
Chineesche bajem met lichtkleurige stelen en
bladnerven. Bajem mag nimmer worden uit
gekookt.
Bajem - Spmacia o/eracea. Linn.
Dit is de echte Europeesche spinazie, die
tegenwoordig ook in de bergstreken op Java
wordt verbouwd.
Wat op de pasars wordt verkocht is als regel de
volgend soort.
Bajem - Amaranws tricolor. Linn.
Een plant, die weinig eischen aan den grond
stelt en zelfs overvloedig als onkruid voorkomt.
Bajem doeri (Atlas) - Amarantus sp/nosus.
Linn.
Deze gestekelde soort wordt niet als groente
genuttigd, maar bij voorkeur als medicijn.
Voor de toepassing wordt verwezen naar recepten nummers
438. 1143. 1285. 1297. 1373
Bajem lemah - Amarantus hvidus. Linn.
Van deze soort worden zoowel de wortels als
de bladeren als medicijn gebruikt. De wortels
van een variëteit met roode bladeren, die voor
de consumptie niet gewild zijn. worden ge
bruikt als medicijn tegen dysenterie. Deze
variëteit noemt men ook wel met den afzonder
lijken naam van bajem merah Amarantus
melancholicus. Linn.
Voor de toepassing wordt verwezen naar recepten nummers
316. 689
(lees verder volgende pagina)
12
