Batikkerijen op Java omstreeks 1900)
SOERAKARTA
zelfs zover te beweren dat al vinden die
mannen dat zij een gelukkig huwelijk
hebben, het naar hun mening niet zo
kan zijn. Dit onbegrip voor de Indische
samenleving treffen wij ook aan in het
begin van de 19e eeuw toen de Engelsen
Java veroverd hadden. Tot hun schrik
ontdekten zij dat de Hollandse vrouwen
veelal van gemengde afkomst waren.
De sarong en kabaai waren in hun ogen
als zoveel Indische gebruiken niet zoals
het behoorde. Wat betreft de huidskleur
werden de Indische dames die aan
spraak maakten op een pensioen door
hen op een van de door het Engels
tussenbestuur geïntroduceerde lijsten
geplaatst. Op deze lijsten werd men
ingedeeld naar huidskleur nl. fair, light
en black. De meesten kwamen natuurlijk
op de laatste lijst en naar aanleiding
daarvan merkte Dr. F. de Haan, destijds
archivaris van het Landsarchief te
Batavia, op 'hoe meer pigment hoe
minder payement'.
Het is geen toeval dat juist het vrouwelijk
deel van de Indo-Europese gemeen
schap door middel van batikken zich
van een inkomen verzekerde, want het
waren van oudsher de vrouwen van de
Javaanse adel en priaji's die de batik
kunst beoefenden. De Indo-Europese
vrouwen waren geboortig uit families
die meestal al meerdere generaties op
Java gewoond hadden. Door hun vele
contacten met de Javaanse bevolking
waren zij op de hoogte van de gewoon
ten en gebruiken, hetgeen bijvoorbeeld
aangetoond wordt door het feit dat de
doekoens in Javaanse dorpen niet zel
den Indo-Europeanen waren. Daarom
zullen zij ook eerder dan de totoks
kennis hebben gekregen van de batik
techniek. Vele vrouwen die in de jaren
80-90 een batikbedrijf bezaten waren
toen al een jaar of veertig en vaak
weduwe. Zij zullen ongetwijfeld in hun
jeugd wel al gebatikt hebben en uit
eindelijk door omstandigheden ge
dwongen er hun brood van hebben
gemaakt.
Verspreiding der Batikkerijen
Uit verschillende bronnen blijkt dat tus
sen 1880 en 1890 het batikken op
grotere schaal beoefend gaat worden,
met name in Banjoemas, Soerabaja,
Pekalongan, Djokjakarta en Soerakarta
worden door voornamelijk vrouwen
bedrijven opgericht met meerdere werk
nemers in dienst. Op deze pagina vindt
u een lijst van batiksters en enkele
batikkers waarvan bekend is dat zij het
batikken als bedrijf uitoefenden. Ver
moedelijk zijn de batikkerijen in Djokja
en Banjoemas de oudste ondernemin
gen. Het aandeel in de totale produktie
was naar men kan aannemen toen niet
onbelangrijk.
De namen van de batiksters uit Peka
longan waren grotendeels al bekend
omdat zij hun werk signeerden. Doorde
heer H. Veldhuisen is hierover veel
gepubliceerd in de tentoonstellings
catalogus "Blauw en Bont", in 1980
uitgegeven door Museum Nusantara in
Delft. Het signeren van batiks kwam
buiten Pekalongan nauwelijks voor
waardoor het moeilijk is om aan te
geven welke batiks in de verschillende
batikkerijen werden vervaardigd. Uit
gesprekken met een aantal nakomelin
gen blijkt dat veelal de klassieke Ja
vaanse patronen werden toegepast.
Aangezien juist in Pekalongan geheel
nieuwe patronen en versieringsmotie
ven werden ontwikkeld, heeft men zich
door middel van een signatuurtrachten
te wapenen tegen het nabootsen van de
vernieuwingen. Later werd dit soort
batiks zelfs met signatuur en al door
anderen nagemaakt. Opvallend in de
lijst is dat er familiebanden blijken te
bestaan per regio. Niet aangetoond kon
worden dat er migratie van de Vorsten
landen naar Pekalongan of andersom
heeft plaatsgevonden, waardoor de
sterke regionale verschillen wel begrij
pelijk zijn geworden.
De hierna volgende tabel, overgenomen
uit het Batikrapport (1930), toont aan
dat het aantal Indo-Europese batikke
rijen omstreeks 1 929 aanzienlijk was
verminderd.
Aantal batikkerijen op Java en Madoera
Europ. Jav. Arab. Chin.
West-Java -1472 285
Midden-Java 12 1804 418 113
Oost-Java - 239 24 17
De Javaanse batikkerijen waren voor
namelijk gevestigd in Pekalongan
1107), Soerakarta (236) en Djokjakarta
(1 78). De Chinese batikkerijen waren
iets meer verspreid maar kwamen voor
al in Lasem (120) en Banjoemas (77)
voor. Europese batikkerijen waren er in
Banjoemas (3), Soerakarta (3), Djokja
karta (3) en in Pekalongan (3).
BANJOEMAS
Hulsthoff, Jan Pieter Bemardus
Lyon, Martin Hendrik Albert de
Oosterom, Mw. van
Willems-Willems, Mw. A. L.
Pieplenboseh-Zimmerman, Mw. Rosalina W.
DJOKJAKARTA
Berg, Mw. van den
Bernet, Wed.
Doppert, Vreede Wilhelm
Graca-Pruijssenaere d.l. W„ Magdalena
Constatina A. de
Heur-Leraschi, Louisa
Israel-Voorneman, Mw.
Klaring, Mj. F.
Klaring-Reuter, Mw. A.
Kriegenbergh-Voorneman, Mw. C. von
Lawick van Pabst, Mj. W. F.
Lichte Jr., Wed.
Lichte, Mj. W.
Lichte, Wed. M. A., geb. Marks
Marks, Mj. F.
Mouthaan, Wed. R. M. C., geb. Reynaers
Pijma-van Hensbeek, Henriette Carolina
Poublon, Mw. P.
Smit, Carel Jacob Barend
Smith-Begeman, Carolina Louise
Terbeek, Wed. B., geb. van Gent
Verwoord, Wed.
PEKALONGAN
Abell, Mw. J., geb. J. Th. A. Poublon
Ardenne, Mw. J. C. van, geb. Simonet
Beer, Wed. de
Berg, Mw. van den
Berg, Wed. L. van den, geb. Smith
Carp-Kapila, Maria Paulina
Croix, Mw. de la
Drinkhuijzen, Mw. J. G., geb. D. Ch. Fredriksz
Drinkhuijzen, Th.
Ferns-Gregory, Mw. S. W.
Feunum, S. B.
Fischer, Mw. B.
Fisser, Mw. H. G, geb. R. B. van der Werff
Frederiks, L.
Guldenaar, Mw. M., geb. Flores
Haighton, Mw.
Heijerdahl, Mj. E. Th.
Jans, Wed. Th. J., geb. A. J. P. Veenstra
Leverkuhn, Mj.
Leverkuhn-Heijerdahl, Laura
Meijer, Mw. C. H.
Meijer-de Batz, Carolina Maria
Metzelaar, Wed. L., geb. H. C. de Stoop
Meulenhoff-de Haan, Wed. Johanna Lucia
Niepoth, Mw. J„ geb. L. Th. Hoff
Ruyter-Niepoth, Maartje de
Scharff van Dop, R.
Simonet, Mw.
Simons-Loye, Mw. Anna H. M. L.
Tessers, Mw. J. E., geb. J. W. Slootman
Toorop, J. W.
Toorop, Mj. D.
Toorop, Mj. J.
Toorop, Mj. J. I.
Toorop, P. A.
Topp, H.
Wiler, Mw.
Williams, J.
Witt-Meijer, Josephine Antoinette de
Wollweber, Mw. A.
Zuijlen Mw. Alphons van,
geb. E. Ch. Niessen (Eliza)
Zuijlen, Wed. J. van, geb. C. J. Niessen (Tina)
POERBOLINGGO
Berg-Langras, Catherina van den
POERWOREDJO
Rijfkogel, Mw. C. W„ geb. Schouten
SOERABAJA
Meijboom-Schuurman, Mw. L. C.
(te Gemblongan)
Muller Josef en Co. Pasar Besar
Charpentier-Kiliaan, Cornelia
Coenraad, E.
Flohr, Wed. A. S., geb. Samuelsz
Flohr, Wed. H. C., geb. Mischke
Haubner, Mj. F. W. C. L.
Heijde, Mw. Ch. G. van der, geb. van Gijen
Jensen, Mw. E.
Kussij-Mischke, Leontina Leonora
Lucardie, Mw. M„ geb. Schmidgall
Portier-Kiliaan, Johanna Anthonetha
Roggen Mw. L. F. van, geb. Mischke
Ruempol-Schomers, Maria Francina
Smith-Kiliaan, Wed. Christina Wilhelmina
Stoelman, Mw. L., geb. Veerman
Tielman, Wed. J. A., geb. Coenraad
Wijnhamer, Wed. J. M., geb. Mischke
16
