Herman VCGllem
Daendels
Het bewogen leven van de donderende G.G. "Tuan Besar Guntur"
Uit de Indische geschiedenis is Daendels vooral bekend als de man, die
zijn naam heeft verbonden aan de aanleg van de Grote Postweg over Java.
Minder bekend zijn andere aspecten van dit veel bewogen leven, dat bem
tiaar ver uiteenliggende landen heeft gevoerd.
Hij werd in 1762 in Hattem geboren als zoon van Mr. Burchard Joban
Daendels, secretaris van de stad. In 1783 promoveerde Daendels in de
rechten aan de Hogeschool van Harderwijk. Tijdens zijn studie was hij in
aanraking gekomen met de nieuwe politieke denkbeelden,die de weg
zouden bereiden voor de Franse revolutie en die ook Nederland niet
onberoerd lieten. De Patriottenbeweging, die een vernieuwing nastreefde
van bet oude staatsbestel van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlan
den, kwam daarbij in botsing met bet bewind van Stadhouder Willem V.
Door Ch. Manders
Daendels' rol in de Patriottentijd en
Bataafse Republiek.
Na terugkeer in zijn geboorteplaats nam
de jonge Daendels actief deel aan de agita
tie van de Patriotten, reden waarom hij na
de dood van zijn vader werd gepasseerd
als diens opvolger in het ambt van stads
secretaris. Dit had een oproer in Hattem
ten gevolge, waaraan de stadhouder een
einde maakte door het zenden van troe
pen. Daendels, die werd beschuldigd van
het aanzetten tot de ongeregeldheden werd
bij verstek veroordeeld en voor het leven
uit Hattem verbannen.
Het incident bij Goejanverwellesluis, waar
Prinses Wilhelmina, de echtgenote van
de stadhouder en zuster van de Pruisische
koning, door patriotten werd tegenge
houden, was voor deze aanleiding tot het
sturen van een legermacht naar Nederland
ter genoegdoening ven deze belediging en
om Willem V, die zich in Apeldoorn had
gevestigd, in zijn gezag te herstellen. Nadat
de patriotten voor de Pruisische over
macht het hoofd in de schoot hadden
gelegd, keerde de stadhouder terug naar
Den Haag. Amsterdam was het laatste
bolwerk van de patriotten. Daendels nam
er deel aan de verdediging als hoofd van de
Gelderse brigade. Na de val van de stad
nam hij, evenals duizenden andere patriot
ten, de wijk naar Frankrijk.
In Duinkerken, waar hij was gaan wonen,
richtte hij in 1791 een handelsfirma op.
Inmiddels was in 1789 de Franse revolutie
uitgebroken, die zich langzaam maar zeker
over een groot deel van Europa ver
spreidde. Aan het hoofd van het Bataafs
Legioen viel Daendels in I79S Nederland
binnen, waar na de vlucht van de stadhouder
Daendels afgebeeld als Maarschalk van
Holland, geschilderd door Raden Saleh
in 1838 naar het Daendels-portret van
Rochard. Op de achtergrond een Javaans
landschap, met de Grote Postweg.
naar Engeland de Bataafse Republiek werd
uitgeroepen. Daendels kreeg toen de taak
het oude Oranjegezinde leger tot een
nieuwe krijgsmacht te reorganiseren.
Hoewel hij dus geen bestuurlijke functie
bekleedde, oefende hij toch sterke invloed
uit op de loop van de Bataafse revolutie.
Meteen stabiele staatkundige ontwikkeling
wilde het in de nieuwbakken Bataafse Re
publiek niet vlotten en tweemaal nam
Daendels in 1798 deel aan een militaire
staatsgreep.
Daendels' streven was gericht op een
zelfstandige plaats voor de Bataafse Repu
bliek als natie en herstel van Nederland als
wereldmacht. Een tegenslag in zijn mili
taire carriere was de landing in augus
tus 1799 van Engelse en Russische troepen
in Noord-Holland, die alleen met Franse
hulp kon worden afgeslagen. Hij verliet
daarop het leger en kreeg als beloning
voor zijn talrijke bewezen diensten van de
staat het landgoed "De Dellen" bij Hattem
en een bedrag van 50.000 gulden. Als
Gelders hereboer bevorderde hij verbe
teringvan landbouw- en veeteeltmethoden.
G.G. van Ned.-lndië, 1808-1811.
Aan deze periode van teruggetrokkenheid
in het particuliere leven kwam in 1807 een
eind met benoeming van Daendels door
koning Lodewijk Napoleon tot G.G.
van Ned.-lndië, het hoogtepunt van zijn
loopbaan. Tevens werd hem de titel Maar
schalk van Holland geschonken. Na een
avontuurlijke reis via Cadix, Tanger, de
Canarische eilanden en New York kwam
hij 5 januari 1808 op een Amerikaans schip
in Batavia aan. Met de hem eigen voort
varendheid toog hij, na het bewind over
genomen te hebben van G.G. Wiese, aan
het werk.
Zijn instructie, volgens welke zijn voor
naamste taak was, Java uit handen van de
Engelsen (die zich al van de meeste Neder
landse koloniën meester hadden gemaakt)
te houden, gaf hem meer bevoegdheden
dan enige landvoogd voor hem.
Bestuur en rechtspraak werden door
Daendels ingrijpend en op moderne
grondslag gereorganiseerd. De Raad van
Indië, die in Compagniestijd samen met de
G.G. het bestuur voerde, werd aanzienlijk
in zijn invloed beperkt. Daendels benoemde
nieuwe leden en had een beslissende stem
in het college. Een Algemene Rekenkamer
en Generale Administratie (voorloper van
de Algemene Secretarie) werden ingesteld.
Hij verdeelde Java in 9 prefecturen (naar
Frans voorbeeld!), later tot land
drostambten omgedoopt, waardoor de
oude titulatuur uit de VOC-tijd (onder
koopman, koopman, boekhouder, ontleend
aan de handel) verdween. I)
De salariëring van de ambtenaren, in
Compagniestijd zeer onvoldoende, hetgeen
allerlei misbruiken tengevolge had, werd
verbeterd. De inheemse regenten kregen
een acte van aanstelling en een instructie,
waardoor zij niet langer bondgenoten, maar
gouvernementsambtenaren werden, ter
wijl hun bevoegdheden sterk werden be
knot. Hun werd verboden geschenken
(zelfs eetbare) aan te nemen, terwijl het
dienstbetoon van de bevolking aan de
boepati's werd verminderd. Op de werk
wijze van zowel Europese als inheemse
ambtenaren werd voortaan een streng
toezicht uitgeoefend, op frauduleuze han
delingen boven de 30.000 stond zelfs de
doodstraf.
Ook de rechterlijke macht werd door
20
