16
dochters van Graaf Sergej Witte (die van
vaders zijde van Nederlandse afkomst
was), minister van financiën en premier
tijdens de tsaren Alexander III en
Nicolaas II.
Een nieuw leven op Java.
In die tijd leerde Helen haar toekomstige
echtgenoot Arnout Lotichius kennen,
die in 1932 als jong employé van de
Borsumij naar Osaka was uitgezon
den. Op Nieuwjaarsdag, tijdens een
wandeling door de sneeuw, had de
eerste ontmoeting plaats. Andere
ontmoetingen en nadere kennisma
king volgden totdat in 1935 Arnout
werd overgeplaatst naar Soerabaja en
hij naar Java terugkeerde. Na drie jaar
druk gecorrespondeerd te hebben,
trouwden zij in 1938 in Soerabaja.
Toen Helen na de ondertrouw in
Kobe naar Java wilde vertrekken,
deed zich nog een probleem voor: De
na de Burgeroorlog naar het buiten
land uitgeweken Russen waren
statenloos geworden. Ze waren
staatsburgers geweest van het
Russische rijk maar hadden geen pas
poort van de communistische Sovjet
Unie. De Nederlandse consul in Kobe
bood de helpende hand, via een
Laisser-passer, zodat ze uiteindelijk
toch met de Java-China-Japan Lijn
naar Java kon afreizen.
Haar ouders bleven in Japan, waar zij
de oorlogsjaren onder moeilijke om
standigheden zouden doorbrengen.
Helen voelde zich op Java direct thuis
en ze vond het leven prettiger dan in
Japan. Helaas was deze gelukkige pe
riode maar van korte duur want in
december 1941toen ze net een dag
in Serangan met vakantie waren, brak de
oorlog in de Pacific uit. In de drie maan
den die volgden tot aan de bezetting van
Java in maart 1942 deed Helen telefoon
dienst (afluistering Japanners en Duit
sers), terwijl haar man als reserve-offi
cier de functie van adjudant van overste
Knook, de plaatselijk militair comman
dant in Malang, vervulde.
Oorlog en internering.
In die tijd woonde Helen met haar man
in het Palace Hotel in Malang, waar ook
vliegers waren ondergebracht van de
drie uit de Filippijnen uitgeweken Ameri
kaanse squadrons Flying Fortresses, die
onder het bevel van colonel Ewbanks
stonden. Dagelijks werden gevechts-
vluchten gemaakt naar Corregidor om
een klein Amerikaans legeronderdeel te
ondersteunen dat daar nog stand hield
tegen de Japanners. Met deze groep had
den Helen en haar man veel contact,
mede omdat Helen's man was aangesteld
als liaison officer bij colonel Ewbanks.
Na de capitulatie op 8 maart 1942
raakte Arnout in krijgsgevangenschap en
trok Helen met twee andere officiers
vrouwen in een pension in Rampal
Koening. In augustus 1942 werden alle
vrouwen en kinderen in Malang gecon
centreerd in de wijk waar men vooral in
de begintijd nog een betrekkelijke vrij
heid genoot, bijvoorbeeld om naar de
pasar te gaan.
In februari/maart 1944 werden de bewo
ners van de wijk overgebracht naar de
kampen in Midden-Java. Het was in kamp
Lampersari in Semarang waar Helen's
'loopbaan' als tolk begon. Door haar
kennis van de Japanse taal werd haar
hulp ingeroepen om te bemiddelen en in
mei 1944 werd ze als tolk overgeplaatst
naar kamp 9 in Ambarawa. Na een jaar
verblijf in dit kamp, dat begin mei 1945
werd opgeheven, volgde een verblijf van
drie weken in kamp 6 (waar een ander
als tolk werd aangesteld) en tenslotte
werd ze in kamp 10 in Banjoebiroe ge
plaatst, waar ze tot het eind van de oor
log zou blijven.
Tussen twee vuren.
Over haar ervaringen als tolk tussen de
Japanse kampleiding en kampbewoners
praat ze 'casual' en met veel gevoel voor
humor.
"Het kwam een keer voor dat ik niet di
rect begreep wat er door een Japanner
werd bedoeld. Ik zei toen dat ik uit
Kobe kwam en dus het Japans uit die
plaats verstond. Het antwoord luidde
dat hij ook uit Kobe afkomstig was, maar
boos werd hij niet en daarmee was het
incident gesloten!" herinnert ze
zich een voorval uit die tijd.
Toch verkeerde ze in een moei
lijke positie, tussen twee vuren:
aan de ene kant was er het wan
trouwen van sommige geïnter
neerden, anderzijds was er de
Japanse kampleiding, wier op
drachten ze had uit te voeren. Zo
gebeurde het eens dat een kamp
bewoonster die haar onheus beje
gende, haar vergissing inzag en la
ter haar spijt hierover betuigde.
Een ander voorval, dat voor onze
tolk minder voorspoedig afliep,
deed zich voor bij de ontruiming
van kamp 9.
"Er waren toen voor de Jap min
der vleiende slogans geschreven
op de muren van Blok I. Ik kreeg
de opdracht ze te vertalen en heb
dat toen volgens mijn gewoonte
(en die van mijn medewerkster
mevrouw Bromet) in nette, voor
zichtige termen gedaan. Wat de
werkelijke betekenis was, werd
naderhand echter door een an
dere tolk overgebracht met als
gevolg dat ik werd gestraft".
Helen's werk als tolk bestond on
der meer uit het overbrengen van
mededelingen van de Japanse
kampleiding aan de geïnterneer
den over bijvoorbeeld straffen
die werden uitgedeeld, overplaatsing
naar een ander kamp en uit administra
tief werk zoals het uitzoeken van kaar
ten uit het kampregister.
Ondanks haar bescheidenheid over de
zware taak die zij vervulde, weten velen
die toen in Ambarawa en Banjoebiroe
zaten dat zij door haar manier van wer
ken zeer vele zaken voor de kampbe
woonsters in goede banen kon leiden.
Zo wist ze vaak te bereiken dat 'gedek-
sters' vrijuit konden gaan.
"Een positieve kant van mijn werk was
dat ik het laatste nieuws te weten kwam
uit de Engelstalige Japanse kranten die in
de bureaulade van de kampcommandant
op kantoor lagen".
Bevrijding, secretaresse bij de
RAPWI en hereniging.
Na de capitulatie van Japan kwam in sep
tember 1945 de belangenbehartiging van
de ex-geïnterneerden door de RAPWI
Helen en Nout Lotichius weer herenigd,
Palembang, 16 november 1945.
