GEIEZEN.
Grote 'PASAR HALAH' - ALNERE STAD
Oost-Indië gespiegeld
Evenementenhal 'Centerpoint'
Zaterdag 15 en zondag 16 mei a.s.
met o.a. Anneke Grönloh, Rudy van Daim,
Oriental Four, Hawaiian Treasures,
Bunga Melati e.v.a.
Open: zaterdag 15.00 - 23.00 uur, zondag I 1.00 - 21.00 uur.
Inlichtingen: 03420-160551
Nicolaas de Graaff, een schrijvend
chirurgijn in dienst van de VOC
door Marijke Barend-van Haeften
Nicolaas de Graaff was een van de vele
zeventiende eeuwse schrijvende zee
vaarders uit de Nederlanden: hij maakte
wel 16 reizen naar allerlei uithoeken van
de toen bekende wereld. Wat hij daarbij
meemaakte werd in 1701 uitgegeven
onder de titel Reisen van Nicolaus de
Graaff, na de vier gedeeltens des werelds.
Natuurlijk reisde hij ook naar 'De Oost',
dat hield toen in: het hele gebied ten
oosten van Kaap de Goede Hoop. En
daarover schreef hij, als een soort toe
gift achter de reisteksten geplakt, zijn
Oost-lndise spigel, het werk waarnaar
Rob Nieuwenhuys zijn befaamde hand
boek genoemd heeft. Een 'spiegel' was in
de zeventiende (achttiende) eeuw in
Nederland een geliefd literair genre
waarmee informatie overgebracht werd,
maar ook een zekere moraal. Nu had
De Graaff zijn informatie al in zijn reis
teksten ondergebracht. De reden om
daarnaast nog een 'spiegel' te schrijven
moet haast wel één van morele veront
waardiging zijn geweest. Razend
benieuwd dus naar wat De Graaff met
name over Batavia en omstreken te mel
den heeft.
Op twee zaken laat De Graaff in Oost-
lndise spigel zijn gramschap los: op de
corruptie van de (hoge) VOC-dienaren
en op het wangedrag van de (Europese)
vrouwen. De eersten zijn onbetrouw
baar, diefachtig en belust op eigen
gewin. Want ze dreven op zeer lucratie
ve wijze en op kosten van de VOC aller
lei particuliere handeltjes en ontdoken
zo de monopolierechten van de VOC.
Hun vrouwen, vindt De Graaff, zijn
lelijk, lui, wreed tegen haar slaven, weel
derig, spilziek op het blasfemische af, en
vooral dom en ongeciviliseerd, want ze
spreken geen Nederlands en kennen
geen tafelmanieren. Intuïtief legt De
Graaff kennelijk verband tussen de cor
rupte Nederlanders in Indië en hun
weelderige (Eur-)Aziatische vrouwtjes.
Die waren immers in de tijd dat De
Graaff Batavia aandeed met vereende
krachten bezig uit de smeltkroes van
(voornamelijk Aziatische) culturen een
stevige, autonome maatschappij op te
bouwen, waarin de Mestiezencultuur
toonaangevend was en die zich hoe lan
ger hoe minder aantrok van de voor
schriften uit het koloniserende moeder
land.
In feite waarschuwt de koene wereldrei
ziger tegen die ontwikkeling waarop de
VOC-bazen in Holland geen zicht had
den en waartegen ze zich dus niet ver
weerden. Ze werkten die ontwikkeling,
ook volgens de Graaff, zelfs in de hand
door particuliere handel toe te staan
waar het eigen familieleden betrof. Men
had in Holland kennelijk niet door dat
dit stelsel van nepotisme in de Oost
tegen haar uitvinders gebruikt werd. En
ook De Graaff had dat niet echt door.
Hij verdedigde alleen de belangen van
zijn werkgever, de VOC, en kon dat ook
doen omdat hij niet, zoals veel van zijn
reisgenoten, In Azië was blijven hangen.
Zijn, ook emotionele, belang lag in
Europa, niet in 'den Oost'. Hij was een
trekker en geen blijver, om het maar
eens in moderne termen te zeggen.
Tenminste, dat is mijn interpretatie van
de gegevens die Marijke Barend aan
draagt en waarop zij op 18 december jl.
promoveerde.
En daarmee kom ik meteen op het
zwakke punt van dit mooi, zorgvuldig,
uitgegeven boekje: het staat barstensvol
interessante nieuwe gegevens, maar die
gegevens zijn niet in een denkraam
geplaatst, je weet dus niet wat je ervan
denken moet. Weliswaar verwijst
Barend in haar inleiding naar studies als
van Taylor (Smeltkroes Batavia, 1988) en
Blussé (Strange Company, 1986) die
'reeds een aantal lijnen uitgezet hebben',
maar ze zegt er niet bij welke en ook
niet op welke wijze die van invloed zijn
geweest op haar eigen manier om tegen
de 'veelzijdige VOC-samenleving in de
Oost' aan te kijken (pag. 12).
Nu is het ook uitgesproken haar bedoe
ling niet om uit te spitten of het beeld
dat De Graaff van Aziatische culturen
geeft ook recht doet aan de 'werkelijk
heid'. Zij bekijkt het werk van de schrij
vende chirurgijn 'nauwkeurig door de
bril van de literatuur-historicus' en stelt
het door hem geschetste beeld eenvou
dig vast (pag. 12-3), gerelateerd overi
gens aan niet-literaire bronnen uit die
tijd. Maar vanuit die bedoeling is het m.i.
weer een gemiste kans om aan het
proefschrift niet een (geannoteerde)
tekstuitgave van tenminste de Oost-lndise
spigel toe te voegen. Dan hadden we zelf
kunnen constateren hoe De Graaff zijn
totok-vooroordelen over een onbegre
pen, want Aziatische, (mestiezen-)maat-
schappij ventileerde. Vooroordelen ove
rigens die tot ver in deze eeuw hun
giftige invloed hebben behouden, 't Zou
aardig geweest zijn een van de bronnen
daarvan, voorzien van de relativerende
op- en aanmerkingen van de moderne
literatuur-historicus, voortaan bij de
hand te hebben. Nu moeten we het
doen met een - inderdaad zeer nauw
keurige - parafrase van de literatuur
historica. En dat is jammer. Want niets
is mooier dan de koloniaal zelf aan het
woord te laten in een tijd dat zijn van
zelfsprekendheden door de geschiedenis
zijn achterhaald.
EDY SERIESE
Oost-Indië gespiegeld. Nicolaas de
Graaff, een schrijvend chirurgijn in
dienst van de VOC.
Walburg Pers, Zutphen, 1992
279 pag. (dissertatie) prijs f 49,50.
Chez Gani, Jl. Lele 1/8, Rawamangun,
Jakarta-Timur 13220.
Tel. (0214897670/4717788. Fax 683 167.
Hotel Standard, rustig, schoon en
vriendelijk.
Kmrs. met AC, bad, toilet, w/k water.
Prijs 2-pers. kmr. US$ 30,-
Prijs l-pers. kmr. US$ 20,-
Prijs incl. ontb. en kl.was. Transport
beschikbaar. Avondmaaltijd evt. gratis
(courtesy of the house).
Inlichtingen Irene, Voorschoten.
Tel. (0031) 07161-5149.
38
