Reynier de Klerk (1777-1780)
Gouverneurs-generaal van Nederlan ds-Indië
Tekst: Leo van Putten
Reynier Je Klerk werd geboren in bet
Zeeuwse Middelburg. Zijn ouders,
Reynier de Klerk en Elisabeth Jansse,
bielden hem op Q november 1710 ten
doop in deze stad. Van de jeugdjaren
van de toekomstige landvoogd is weinig
bekend. De Klerk komt pas in beeld als
bij als vijftienjarige bij de kamer van
Zeeland in dienst treedt.
Reynier kwam aan boord van een oor
logsschip dat werd gebruikt om rond te
kruisen op de route van de Indische
retourvloot. Later nam hij dienst als
matroos bij de VOC en maakte hij twee
reizen naar de Oost.
Zeeman
In 1730 vertrok De Klerk aan boord van
'f Vliegend Hert opnieuw naar Azië en
deze keer voorgoed. De Klerk was zee
man en zou lange tijd rondzwerven in de
Indische wateren. Tussen 1735 en 1737
maakte hij zeven reizen als gezagvoerder
van een bark die pendelde tussen Padang
en Batavia.
Na zijn zeemansleven werkt De Klerk op
diverse plaatsen in de archipel. In 1748
werd hij benoemd tot gouverneur van het
belangrijke Banda. De Klerk was inmid
dels gepokt en gemazeld door diverse
functies verspreid over de archipel. Hij
had niet de beperking een leven lang bin
nen de muren van Batavia te zijn geble
ven. Pas in 1754, hij was toen 44, zien we
hem in de curieuze functie van 'president
van het college van boedelmeesteren der
Chinesche en andere onchristelijke sterf
huizen' terug in Batavia. Hij verliet deze
stad daarna niet meer.
In 1777 werd De Klerk met unanieme
stemmen verkozen tot gouverneur-gene
raal. Hij was inmiddels 67 en karakteri
seerde zijn benoeming als 'mosterd na de
maaltijd'. Hij zou echter een frisse wind
door de hoofdvestiging laten waaien. In
tegenstelling tot het voorgaande duo Van
der Parra-Van Riemsdijk was de voorma
lige zeeman een bescheiden en hardwer
kende landvoogd.
Een kenmerkend verschil met zijn twee
voorgangers was de sterke oriëntatie op
de Nederlandse cultuur. Hij was in dit
opzicht een landvoogd die paste in een
traditie die bij Coen begon en in de acht
tiende eeuw ook navolging had gevonden
bij een landvoogd als Van Imhoff. De
Klerk behoorde hiermee tot de landvoog
den die de Indische cultuur voortdurend
naar westerse maatstaven maten. Vanuit
een Europees superioriteitsgevoel werden
de in Indië gegroeide gebruiken en
gewoonten beoordeeld en veroordeeld.
De Klerk richtte zijn hervormingspogin
gen allereerst op het onderwijs waar
Portugees en Maleis de voertaal waren.
Hij trachtte, zonder succes, het
Nederlands als omgangstaal in te voeren.
Naast zijn acties in het onderwijs gaf hij
de synode van Batavia de opdracht om
haar 'inheemse leraren' in het Nederlands
te scholen.
Maar evenals bij zijn voorgangers misluk
ten de pogingen van De Klerk om de
Euraziatische cultuur te veranderen. Hij
zag geen kans een gevoel van verwant
schap te laten ontstaan met de
Nederlandse taal en cultuur. De samenle
ving in Batavia was hecht en zelfverze
kerd en wilde de ontstane culturele
identiteit niet zomaar laten afnemen. Ook
een energieke landvoogd als De Klerk
kon dat niet veranderen.
Afgrond
Bij alle activiteiten die de landvoogden
ontwikkelden ten aanzien van de culturele
identiteit van de Nederlandse vestigingen
in Azië - en in die van Batavia in het bij
zonder - zou je bijna vergeten dat zij eerst
en vooral aan het hoofd stonden van een
handelsorganisatie; de VOC. Met dit
bedrijf ging het niet goed. De Engelse
concurrentie werd almaar sterker en met
name de Britse particuliere handel was
niet te remmen. De Britten namen daar
mee een veel flexibeler positie in binnen
de inter-Aziatische handel.
Voor de VOC was het specerijenmonopo
lie nog steeds een belangrijk doel. Ook
onder Reynier de Klerk moest opnieuw
worden ingegrepen om dit monopolie te
consolideren en werden de vorsten van
Tidore en Batsjam onttroond en in bal
lingschap naar Batavia gezonden. Zij wer
den vervangen door van de compagnie
afhankelijke stromannen.
Toen op 1 september 1780 Reynier de
Klerk overleed, verloor de VOC een
krachtig hervormer. Toch had ook hij zijn
Waterloo gevonden in de krachtige
Euraziatische cultuur en meer nog in de
structurele veranderingen die de VOC
verder naar de afgrond duwden.
Op 4 september 1780 luidden alle Wok
ken van het Kasteel en van de kerken in
de stad. Op de rede van Batavia liet het
commandeursschip van de VOC saluut
schoten horen en waren de vlaggen half
stok gehesen toen de lijkstoet vertrok naar
de laatste rustplaats van Reynier de Klerk.
45 ste jaargang - nummer 1 - juli 2000
/ur/w/t f/a/ /Arr/trr
Nederlandse cultuur
33
