DOOR WIM MANUHUTU
De eerste Nederlandse schepen kwamen in maart 1599 in de Moluk-
ken aan om kruidnagelen en nootmuskaat in te kopen. De situatie
die ze aantroffen, was er één van openlijke strijd van de Portugezen
samen met hun lokale bondgenoten tegen hun islamitische Molukse
tegenstanders.
Ternate
De Portugezen waren in 1512 naar de Molukken gekomen. In het begin
werden ze welkom geheten, omdat lokale heersers hun schepen en ka
nonnen goed konden gebruiken tegen hun tegenstanders. Dankzij de
Portugese hulp groeide één van de sultanaten in de Noord-Molukken,
het oorspronkelijke kruidnagelgebied Ternate, uit tot een regionale
grootmacht.
Ambon was toen vooral een pleisterplaats voor schepen die vanuit
Banda, het centrum van de nootmuskaatteelt, naar de Noord-Moluk
ken wilden varen of op weg terug waren naar het westen van de
Indonesische archipel.Toch bouwden de Portugezen op het noordelijke
schiereiland van Ambon, Hitu, een versterkte vesting. Pas in de loop van
de zestiende eeuw begon de kruidnagelteelt wortel te schieten in de
Midden-Molukken. Vooral het schiereiland Hoamoal op Ceram was rijk
aan kruidnagelen en groeide uit tot een welvarend handelscentrum.
De aanvankelijk goede verstandhouding tussen de Portugezen en hun
islamitische bondgenoten bleef niet bestaan. De Portugezen wilden
een monopolie op de kruidnagelhandel. Dat ging in tegen de belan
gen van de sultans die baat hadden bij concurrentie tussen kopers.
Ook was er aan het Ternataanse hof groeiende weerstand tegen de
activiteiten van de Portugese missionarissen en de bemoeienissen
van de Portugezen met hun hofpolitiek.Toen de Portugezen in 1570 de
sultan van Ternate doodden, brak een openlijk militair conflict uit, dat
de Portugezen dwong het eiland in 1575 te verlaten. Direct werden ze
met open armen ontvangen door de grote concurrent van Ternate, de
sultan van het nabij gelegen Tidore.
Ook in de Midden-Molukken kwamen de Portugezen steeds meer
onder druk te staan. Daarom weken ze in de jaren zeventig van de
zestiende eeuw vanuit Hitu uit naar Leitimor, het zuidelijk schiereiland
van Ambon. Daar woonden lokale onderdanen, die voor een groot deel
waren overgegaan tot het katholicisme. Het Portugese fort met de
fraaie naam Nossa Senhora da Anunciada dat in 1576 werd voltooid,
werd de kern van Ambon-stad. De tegenstanders van de Portugezen
werden hier aangevoerd door de Uli Hitu, een verbond van moslimdor
pen op het noordelijke schiereiland Hitu, en de kimelaha, de stadhou
der van de sultan van Ternate in de Midden-Molukken.
Fort Victoria
Na het eerste Molukse contact met het eskader Van Warwyck in maart
1599, kwamen in de navolgende jaren meer Nederlandse schepen naar
de Molukken. Admiraal Steven van der Haghen kwam op 2 mei 1600
in Ambon aan. Hij hielp tegenstanders van de Portugezen bij aanval
len tegen Portugese versterkingen. Niet zo vreemd, want de Tachtig
jarige Oorlog tegen Spanje was nog in volle gang. Omdat Portugal
deel uitmaakte van het Spaanse rijk, werden aanvallen op Portugese
bezittingen legitiem geacht. In september sloot Van der Haghen een
verbond met de Uli Hitu, waarbij de Nederlanders een monopolie op
inkoop van kruidnagelen werd toegezegd en ze het recht kregen om
een versterking op Hitu, het kasteel van Verre, te stichten in ruil voor de
Nederlandse steun.
Een paar maanden later, op 2 januari 1601, gooide een volgend eskader
van twee schepen onder vice-admiraal Cornells van Heemskerck het
anker uit in de baai van Ambon. Omdat Van Heemskerck een grote
tegenaanval door de Portugezen en de Tidorezen vreesde, werd de
vesting op Hitu weer opgegeven. Desondanks bleef het bondgenoot
schap tussen Hitu en de Nederlanders gehandhaafd. De Nederlanders
hoefden in Hitu geen tol- of ankergeld te betalen.
De tegenaanval kwam ook. In 1602 lanceerden de Portugezen vanuit
Coa een tegenoffensief in Ambon en stuurden een vloot van twintig
schepen onder leiding van Andre de Furtado. Vanuit Hitu werd een
delegatie naar Banten op Java gestuurd om hulp van de Nederlanders
in te roepen. Die hulp liet nog wel even op zich wachten en kwam pas
in het begin van 1605 in de vorm van een oude bekende, Steven van der
Haghen.
In Nederland was ondertussen op aandringen van raadspensionaris Jo-
han van Oldenbarnevelt in 1602 de VOC opgericht. Het tweede bezoek
van Van der Haghen aan Ambon deed hij dan ook in dienst van de VOC.
Op 21 februari 1605 kwam hij in Ambon aan.Twee dagen later werd het
Portugese fort ingenomen, zonder dat er gevochten hoefde te worden.
Het kreeg daarop de naam fort Victoria. Volgens Van der Haghen was
de inname van het fort een 'seer heerlicke victorie'. Het was de eerste
verovering van de VOC in de Indonesische archipel. Van der Haghen
sloot vervolgens namens de Staten-Generaal een verbond met de
Uli Hitu. Beide partijen beloofden elkaar wederzijde hulp, Hitu zwoer
trouw aan de Staten-Generaal en de Nederlanders werd het monopolie
op de inkoop van kruidnagelen beloofd.
Weerspannig
Van der Haghen toonde zich tolerant ten aanzien van Portugese mis
sionarissen en katholieke onderdanen op Ambon. Na zijn vertrek kwam
februari 2005 43
