je-fih-je-rot
Afleidingen van geografische
plaatsnamen op Java
TIJDELIJK SPECIALE AANBIEDING
II. De opzettelijk bedachte namen
De thans te behandelen namen, bestaan ge
woonlijk uit twee Sanskriet of uit het Sankriet
in het Oud-Javaans overgegane woorden. Die
woorden hebben betekenissen als: rustig, wel
varend, volkrijk, schoon, dapper, overwinning,
vergenoegd, tevreden, verheven, levensonder
houd, gevaar. Ook wel: woud, berg, rijkdom,
e.d. Dit is althans de betekenis die tegenwoor
dig, aan deze woorden wordt gehecht. Die
namen zijn gegeven als een plaats door een
grote groep emigranten werd gesticht, of als
een bestaande plaats tot bestuurszetel werd ge
kozen, dan wel als een nieuwe naam werd ge
geven, omdat zij onder de oude door lang aan
houdende rampen werd bezocht.
Wie nu naar echt Europese denkwijze meent,
dat de woorden werden gekozen om aan de
plaats een zinrijke en welluidende naam te
verschaffen, zoals bijv. villabouwers zich uit
putten om een mooie naam voor hun bouwsel
te bedenken, of wel om aan de stichting de
eigenschappen te verzekeren, die in de woor
den van de naam liggen opgesloten, die loopt
groot gevaar zich op echt Europese wijze te
vergissen in de aanduiding der Javaanse ge-
dachtengarig.
Wij hebben in deze naamgeving te zien het
resultaat van een ingewikkelde occulte denk
wereld op de basis der woordmagie, in het
bijzonder door historisch voelen naar primitieve
trant en geleid door de zucht tot continuïteit
van het voorbije met het wordende, welke aan
de Javaanse geest zo bijzonder eigen is.
Die naamgeving is dan ook het werk van de
ziener, de waarzegger, die verondersteld wordt
thuis te zijn, ook in de geschiedenis en litera
tuur. Dus niet van de literator, die kan dichten
en schrijven, die de versmaten beheerst en de
betekenis van de klassieke woorden en de
oude historische traditie kent.
Wie deze soort plaatsnamen gaat verklaren
uit de betekenis die de samenstellende woord
delen hadden in de tijd van het ontstaan dier
namen, loopt even zo goed vast, als hij, die de
wonderkracht van een toverformule (ngelmoe,
rapal, manra) wil verklaren uit de zin der
woorden van die formule.
Zeker, de basis van deze naamgeving is het
geloof, dat de naam van de mens en ook van
een plaats een inhaerent deel is van diens
wezen en dat dus een ongunstige gesteldheid
van de naam noodlottig kan inwerken op de
mens of de bewoners der plaats. Daarnaast kan
de eigenschap, door het woord uitgedrukt, op
de drager van de naam over gaan, evenals de
eigenschap van een geneesmiddel (taaiheid,
kracht, e.d.) door het gebruik daarvan wordt
overgedragen op de gebruiker.
Ook kan een eenvoudige klankovereenkomst
in een naam met een woord van gunstige of
ongunstige betekenis van goede of kwade
invloed zijn op de drager van die naam, zoals
overeenkomst van kleur van geneesmiddel en
enig uiterlijk ziekteverschijnsel de deugdzaam
heid van dat middel kan bewijzen naar magi
sche opvatting. Maar het liefst houdt men zich
aan naamselementen, die proefondervindelijk
hebben bewezen geluk aan te brengen.
Wij kunnen om e.e.a. duidelijk te maken niet
beter doen, dan weer te geven, wat Dr. Bran-
des publiceerde over de naamgeving der
kratonsteden Kartasoera, Soerakarta en Jogja
karta1).
De vorstenzetel van het nog onverdeelde Mata-
ramse rijk was achtereenvolgens gevestigd te
Kota Gedé (thans Pasar Gedé genoemd) van
ca. 1560 tot 1613, voor de eerste vorsten
Kjai Gedé (gest. 1575), Soetawidjaja (of Sena-
pati gest. 1601), Mas Djolang (Seda Krapjak
gest. 1613) en de slechts enkele maanden rege
rende Martapoera; te Karta, iets ten Z. van
Kota Gedé, voor Sultan Ageng zoals deze vorst
sedert 1630 heette, van 1613 tot 1645; te
Plered2) onmiddellijk ten O. van Karta, voor
Mangkoerat I, van 1645 tot 1677. Deze kraton,
door Sultan Ageng gebouwd, geraakte tijdens
de binnenlandse oorlog onder Mangkoerat I
geheel in verval3), zodat Mangkoerat II (1677-
1703) zich een nieuwe kraton bouwde te
Wanakerta, door hem omgedoopt in Karta
soera Adiningrat in 1680. Hiervoor kwam in
de plaats de kraton te Solo, genaamd Soera
karta Adiningrat in 1745, terwijl bij de verde
ling van het rijk in 1755 Ngajogjakerta werd
gekozen tot zetel van het rijk van de rebelle
rende Mas Said - Mangkoenginggrat.
Over de keuze van Wanakerta tot kraton en de
motieven voor de naamsverandering zamelde
Dr. Brandes de volgende gegevens bijeen.
Mangkoerat II had zijn regenten om zich heen
verzameld en vroeg hen om advies omtrent de
plaats voor de nieuwe kraton. Enkelen raadden
aan de nieuwe kraton te bouwen te Tinkir, ten
Z. van Salatiga. Anderen gaven de voorkeur
aan Logendèr. Maar de Dipati van Ngoerawan
(deze plaats heet thans Baoerena), raadde
Wanakerta aan. De bodem was hier vlak en
bood een wijd uitzicht. Maar bovendien moest
deze plaats worden gekozen krachtens een voor
spelling van 's vorsten grootvader van moe
derszijde, Pangeran Pekik. Toen deze van Soe-
rabaja naar Mataram was geroepen, overnachtte
hij in de desa Boetoeh, bij Bojolali, en sliep
aan het voeteneinde van het heilige graf al
daar. Opeens hoorde hij een stem: „Pekik, als
later de hoofdplaats Mataram verwoest zal
zijn, zal je kleinzoon vorst worden, en zijn
kraton hebben te Wanakerta, ten W. van
Padjang. Dit is o.a. een der voorspellingen ge
schreven nadat Kartasoera reeds was gesticht,
een anachronistisch feit waaraan de „Babad
Tanah Djawi" zo rijk is.
De vorst was over dit advies zeer verheugd
omdat het precies met zijn wens overeenstemde.
Hij gelastte Raden Dipati Nrangkoesoema de
wildernis bouwrijp te maken en de kraton te
bouwen. Toen deze klaar was trok hij uit
Semarang er heen onder geleide van de Hol
landse machthebbers en betrok zijn nieuw
verblijf. C. H.
Voor geraadpleegde bronnen: zie Tong-Tong
nr. 4 van 30 augustus 1962.
wordt vervolgd
1Dr. J. Brandes: „Yogyakarta"Tijds. voor
Ind. T., L. Vvan het Bat. Gen. v.K. W,
XXXVII, 1894 pg. 415-448.
2) Plered: de naam betekent een dam met
hellend vlak als overlaat voor water.
3) Zie als laatste mededeling van deze oude
kratons: Dr. L. Adam: Benige historische
en legendarische plaatsnamen in Jogjakarta"
Djaiva. Tijds. v. h. java-Inst. IVe jrg., afl.
4-5, okt. 1930; pg. 150-162.
*-+-»-*-<
HUMOR UIT HET OUDE INDIË
DE ALLERBESTE VERHALEN EN MOPPEN
UIT ZES JAARGANGEN VAN TONGTONG
2.50 2.50 f4
Hoe kèn
,Je-lah-je-rot" alleen kost 2.50
„De Indo-detective" alleen kost f 2.50
MAAR SAMEN BESTELD KRIJGT U
1.— KORTING, DUS SAMEN KOSTEN
DEZE BOEKJES U SLECHTS 4.—
Knip uit of schrijf over:
Beste Tjalie,
Graag maak ik gebruik van deze tijdelijke
speciale aanbieding. Stuur mij stel
(„Je-lah-je-rot" „Indo-detective"), Het
bedrag ad is per giro/postwissel
naar je onderweg.
Naam:
Adres:
Woonplaats:
De ncho&riHie triomf
van de
Indo-detective
Handtekening
door VChK
