BATIKKEN ALS ELEGANTE TIJDPASSERING
EN ACHTERGRONDVORMING
De bruidegom van de dochter van de huidige Sunan van Solo, Prinses Koos Hondowijah,
Raden Irawan, op weg naar de Moskee, waar het Moslemse huwelijk zal worden gesloten.
Hij draagt een gebatikt staatsiekleed met het patroon SEMÈN met LAR (rankend loof met
GARUDAVLEUGELS)Zijn begeleiders dragen het patroon TANDJUNG GUNUNG, waarop
krachtig uitschietende plantenranken.
De leden van de Erewacht, bestaande uit onderdanen van de Sunan, dragen een variant
van de patronengroep GARIS MIRING (schuinlopende strepen.)
'Wat zal ik thuis anders uitvoeren dan
batikkenVoor de groothandel heb ik geen
kapitaal, voor de kleinhandel schaam ik
mij, voor de huishouding heb ik mijn be
dienden. Voor een andere bezigheid heb ik
geen bekwaamheid genoeg en om toch iéts
om handen te hebben, ga ik batikken. Kan
ik mijn batiks niet verkopen, wel, dan
draag ik ze zelf of mijn gezin.'
E. Jasper in "De Batikkunst" 1916)
De batïkarbeid placht voor Javaanse
vrouwen uit gegoede kringen een geliefde
bezigheid te zijn. Het leren batikken maakte
normaal deel uit van de opvoedinn en werd
zó gewoon gevonden dat men er niet veel
over sprak.
Batik, wajang en gamelanmuziek staan
nauw met elkaar in verband. In deze drie
aspecten van cultuur uit zich wat voor bui
tenstaanders 'typisch Javaans' is. Het ver
tolkt de Javaanse wereldbeschouwing in
beeld en klank. Vanouds zijn er kunstenaars
die niet alleen bedreven zijn in het snijden
en uitbeitelen van de zeer verfijnde leren
wajangfiguren, maar die ook batikpatronen
ontwerpen. Sommigen onder hen zijn bo
vendien kundige musici. De oudste en te
vens meest geliefde gamelanmelodieën dra
gen de naam van bekende, soms als gewijd
beschouwde batikpatronen zoals Pisang Ba-
li, Tjangklet, Kawung, Udan Liris, Pandelori
Limar en Srikaton (ter oriëntatie waar mo
gelijk een letterlijke vertaling: 'pisang Bali'
is een bananensoort die 'Bali' heet of van
dat eiland afkomstig is. 'Tjangklet' wil zeg
gen: aaneengeschakeld. 'Kawung' is een
Javaanse benaming voor de arènpalm (arèn-
ga saccharifera Labill). 'Udan Liris' bete
kent zachtvallende regen. 'Limar' is een
schuine ruit. Evenals bepaalde melodieën
met bepaalde situaties in verband worden
gebracht, horen bepaalde batikpatronen bij
7 juni 1970.
bepaalde personen en omstandigheden. De
verfijnde wajangheid Ardjuna draagt, wan
neer hij in leer wordt uitgebeeld, uitsluitend
het patroon van uitbottend loof Semèn of
het patroon met de minuscule bloempjes
Kembang Djeruk. In beschrijvingen van ge
duchte wajanghelden zegt Hardjowirogo
(Sedjarah Wajang Purwa) meermalen; '...en
als teken dat hij een groot strijder is, draagt
hij een kain met het patroon Parang Rusak
Barong'.
Schier onuitputtelijk geduld is een vereiste
bij batikken. Het patroon in wording, dat U
hier ziet, is UDAN LIRIS, zacht vallende
regen. Er bestaat ook een gamelanmelodie van
die naam.
Foto K.I.T. Amsterdam.
Reeds enkele maanden (in feite al
leen tfm 3 sept.; wees er dus gauw
bij!) "draait" in het Rotterdamse Mu
seum voor Taal, Land- en Volkenkunde
een bijzonder aardige expositie van Ba
tik, waaraan ook dit (beknopte) artikel
is gewijd. Aan het Rotterdams Muse
um zijn verbonden Mevr. A. Velthui-
sen-Djajasoebrata en René Wassing,
wier namen U al vaker in Tong Tong
zult zijn tegengekomen. Voor hen is
Indonesische cultuur niet een artistiek
aspect waar men tegenaan kijkt, maar
een levende sfeer waarin zij dagelijks
verkeren. Ook deze expositie is niet
een verzameling dode voorwerpen, maar
een boeiende vertelling, waar U graag
naar zult "luisteren"
De expositie is dagelijks te bezich
tigen van 10 tot 3 uur; Zondag van 11
tot 3 uur. Het gebouw staat aan de
nogal excentrische Willemskade (No.
23a-b) maar het is een "ouwerwets"
gebouw, waar exposities uit een ver
verleden in "thiiis" zijn. Kom kijken.
Het is nog niet te laat!
Merkwaardig is dat wanneer in Midden
Java de wajangfiguren door mensen worden
uitgebeeld, zij vrijwel uitsluitend grote of
kleine 'gebroken hakmessen' of Parang
Rusak-patronen en het patroon Kawung dra
gen. Het gewijde Parang Rusak-patroon
(groot voor extraverte persoonlijkheden met
een flink postuur, klein voor ranke helden
en vrouwen) is dan gereserveerd voor al
wat adel is, het Kawung-patroon wordt door
de dienaren gedragen. En dat terwijl het
Kawung-patroon in oorsprong tot de ge
wijde patronen behoort! Een fraai uitge
voerde kain met een Kawung-patroon ver
leent nog steeds distinctie. De eenvoudige
geometrie die dit patroon kenmerkt, maakte
het bijzonder geschikt voor de tjap-industrie
en zo heeft - althans buiten de paleismuren
waar de etiquette zo streng is - de Kawung
een waardevermindering ondergaan. Men
komt Kawung vaak tegen als eenvoudige
volksdracht of verwerkt in naar westerse
snit gesneden kleding: hemden, jurken,
jasjes.
Nursjiwan Tirtaamidjaja, kenner en ac
tieve promotor van batik, vertelde in een
persoonlijk gesprek, dat een moeder die
'nog oude wegen volgt', zélf de kainuitzet
van haar huwbare dochter uitkiest. Daarbij
houdt zij het karakter én datgene wat zij
voor haar dochter wenselijk acht voor ogen
en zij verwerkt dit in de keuze van de ze
genrijke symbolen van de patronen die zij
uitzoekt.
BATIK IN HET HUWELIJK
De huwelijksvoltrekking vormt in de Javaan
se samenleving één van die hoogtepunten
waarop men zich diep doordrongen voelt
van de betekenis van de batikpatronen. In
de Vorstenlanden, waar meer nog dan el
ders de hand wordt gehouden aan oude
gebruiken, is dit het beste waar te nemen.
Families spreiden met name ter gelegen
heid van een huwelijk in hun gelederen hun
traditionele voorkeur ten toon voor bij die
gelegenheid te dragen Nitik-motieven.
Het Nitik-motief is geïnspireerd op een
weef- of vlechtpatroon. Het meest populaire
motief heet Truntum, waarvan de forsere
varianten Grompol ('trossen') en Tandjung
Gunung (Mimusops Elengi L, een geurige
6
