Een herinnering aan de Gouvernements-Marine of
de Setengah Kompenie of wel de Kapal Poetih
De "Formalhaut" van de Gouvernementsmarine, met de Piek van Tidore op de achtergrond.
In de jaren 1600 - 1800 werd de consolidatie van het HANDELSMONOPOLIE in
het voormalige Nederlands Oost-lndië door de V.O.C.-schepen verricht en niets
en niemand werd daarbij ontzien.
Wij moeten hierbij aantekenen dat in dié tijd de "Staat der Nederlanden in
feite de "souvereiniteitsrechten" in handen had gelegd van de Heren XVII.
Handelslieden die met hun V.O.C. het uitsluitende "recht" hadden verkregen op
de vaart en handel op Oost-lndië.
Voorspel
Het behoeft geen verwondering dat ie
der "vreemd" handelsvaartuig, Spaans,
Portugees, Engels of Frans, zonder
pardon werd aangevallen en "zo moge
lijk verjaagd". Het kwam in de praktijk
er maar al te vaak op neer dat ze aan
flarden werden geschoten. Het lot van
de "vijandelijke" opvarenden was geen
zaak waar de V.O.C.-dienaren zich druk
over maakten.
Overleefden de schipper en koopman
dat "treffen", dan werden zij "keurig"
behandeldzolang zij maar "infor
matie" gaven over hun handelsroutes
en ontdekkingen. Anders was het
bengelen aan de ra.
Bij zulke "plechtigheden" ontbrak de
bijbel bepaald niet.
Die consolidatie betekende echter dat
meerdere schepen in de Archipel lan
ger moesten worden aangehouden dan
het de Heren XVII lief was.
Bedenkt men voorts dat het toenmalige
handelsgebied zich uitstrekte van Su
matra tot de Banda Eilanden, met een
rechtstreekse afstand van ruim 2500
kilometer en de zeilschepen afhankelijk
waren van de doorstaande moessons,
dan begrijpt men ook dat die "bewa
king" nimmer effectief kon zijn.
Een gelukkig toeval maakt het ons
mogelijk, een serie artikelen te pu
bliceren over de Nederlands-Indische
Gouvernementsmarine, de in de ge
hele archipel welbekende en befaam
de Kapal Poetih. Op Java heeft men
van haar trots een vruchtbaar bestaan
minder gemerkt dan "bij ons buiten",
waar de Witte Boot niet zelden "de"
verbinding met de rest van Indië en
de wereld daarbuiten betekende. Zij
verdiende en verdient ook nu nog
een ere-saluut, verdiend in de goede
tijd van het oude Indië, dat zij niet
genoeg te prijzen diensten heeft be
wezen. Zij verdient daarom ook haar
plaats te krijgen in de annalen van
Tong Tong, dat blad waarin, zoals
Tjalie eens schreef, alle doden tot het
leven terug keren. De Setengah Ma
rine is niet meer, Leve de Setengah
Marine!
Aan het einde van de 18de eeuw raak
te de V.O.C. in verval en kwamen haar
"schulden en bezittingen" in 1798 aan
de Staat der Nederlanden.
Né de Franse revolutie was het een
Regering en géén Heren XVII die de
"overzeese bezittingen" staatkundig
gingen aanpakken.
Nu werd het: éérst openleggen van de
koloniën met daarnaast bescherming
van de handel, uitroeien van zeeroverij
en slavenhandel. Zo mogelijk moesten
vriendschappelijke traktaten worden
gesloten en opstandigen onderworpen.
BAKERMAT
GOUVERNEMENTS-MARINE
Voortspruitend, uit het voorgaande,
kunnen wij stellen, is de GOUVERNE
MENTS-MARINE ontstaan.
Om in die uitgestrekte Archipel het
gestelde doel te kunnen nastreven wa
ren schepen nodig, Zo zien wij in 1815
eerst de "Koloniale Marine" verschij
nen. In 1821 wordt deze versterkt met
de z.g. "bewapende kruisprauwen en
kruisboten", in hoofdzaak bemand met
inheems personeel.
Het succes van die aanvulling was nog
al twijfelachtig. In de annalen lezen wij
o.m. dat van de zeven deelnemende
kruisschepen aan de blokkade van
Palembang in de jaren 1821, er vier
door eigen bemanning werden "afge
lopen" en aan de "vijand" overgedra
gen.
In 1832 komen er schoeners onder
commando van Europeanen. In 1841
verdwijnt de naam "Koloniale Marine"
en in 1842 treffen wij de schepen aan
onder de naam "Gouvernements
Schoeners en Kruisboten".
Hoewel onder burgerlijk gezag, bleef
haar taak toch naast een burgerlijk, een
min of meer militair/politineel karakter
dragen. Men had bewapening, trad ge
wapend op tegen zeeroverij en slaven
handel, vervulde daarnaast transporten
en verplaatsingen van Gouvernements
ambtenaren, militairen, goederen en
gelden.
In 1862 krijgt deze dienst de uiteinde
lijke benaming "Gouvernements-Mari
ne", een dienst die in later jaren in
zeker opzicht te vergelijken zou zijn
met de Amerikaanse Coast Guard.
Wij hopen in een vervolgverhaal de ta
ken van de Gouvernements-Marine na
der te mogen belichten. Het waren er
vele.
ONDER HET DEPARTEMENT
DER MARINE
Als in 1864 Nederlands-lndië ook nog
een Departement der Marine krijgt,
wordt de Gouvernements-Marine één
van haar afdelingen. Er bleef echter
geharrewar, over de vraag of als
Chef een actief dienende Vlagofficier
van de Koninklijke Marine, óf een "bur
ger-chef", ex-Marine Officier zou moe
ten optreden.
Aan dat tweeslachtige gedoe ging de
G.M. dan ook mede ten onder.
Vanaf 1879 stond dan de G.M. onder
een "burger-Chef", op een enkele uit
zondering na, steeds een ex-Marine
Officier die dan toch weer onder de
bevelen, (het heette "nauwe samen
werking"), van de Commandant Zee
macht stond.
