Wajang Purwa, het Javaanse Schaduwtoneel
wtv: - v-L - A'*,. - A1:C
Natuurlijk hebben niet alle Wajang Purwa "theaters" de afmetingen als van dit vorstelijke
Midden-Javaanse schimmenspel. Op de foto is maar een derde van het totaal aantal
wajangpoppen te zien, dat vele honderden figuren omvat. LINKS de KWADE partij,
RECHTS de GOEDE. De rondtrekkende- en dorpswajangtheatertjes zijn meestal veel
eenvoudiger met enkele tientallen figuren, een simpel wit scherm, dat over een bamboe-
raam gespannen wordt. De uitvoering mag dan qualitatief verschillen, het repertoire is
meestal gelijk.
Het merendeel van onze lezers weet hoe een Wajang Purwa-pop eruit ziet.
Velen hebben één of meer van die fraaie, uit karbouwehuid gebeitelde figuren
aan de muur hangen en hebben misschien wel eens een Wajang voorstelling
bijgewoond. Blijft de vraag of even zovelen de achtergrond van de Wajang Purwa
kennen. Daarom publiceren wij een aantal artikelen dat U veel interessante en
leerzame informatie verschaft over het schaduwtoneel van Java. Deze eerste
inleidende beschouwing geeft U enige algemene informatie. In volgende afleve
ringen zullen wij uitgebreider ingaan op details.
DE ESSENTIE VAN DE OPVOERING
De Wajang Purwa of Wajang Kulit is
een schimmenspel, uitgevoerd met
platte lederen poppen waarvan de
schaduw door middel van een olielamp,
de Blentjong, op een scherm, de Kelir,
wordt geworpen.
Dit schimmenspel of schaduwtoneel is
in essentie een voorouderdienst, waar
bij de Dalang, de vertoner, de schim
men der voorouders weer tot leven
brengt. De Dalang is dientengevolge
een belangrijk man in de samenleving;
hij is de bemiddelaar tussen het boven
natuurlijke en het aardse, tussen de
afgestorvenen en de levenden. In deze
functie werkt de dalang met bovenna
tuurlijke krachten die hij in crisis
situaties ten goede aanwendt voor de
gemeenschap. Bij iedere voorstelling
moet de dalang zich prepareren op zijn
bijzondere taak: het in contact treden
met de geesten der voorouders.
Hiertoe moet de Dalang zich (geeste
lijk) van zijn omgeving afzonderen; tot
zichzelf keren en door meditatie en
gebed "leeg" worden, opdat hij vol
komen open zal staan voor het contact
met de geestenwereld der voorouders.
Aan die voorouders wordt eer bewezen
door middel van offeranden, spijzen
van allerlei soort, traditioneel vastge
legd, drank en wierook, menjan. In
deze geheiligde sfeer, waarbij de Da
lang zich volkomen afgesloten heeft
van de wereld rondom hem, vindt de
Wajangvoorstelling plaats. De geesten
der voorouders dalen neer op aarde en
betreden via het scherm de wereld der
mensen. De Dalang brengt hen tot
leven en laat hen hun avonturen op
voeren: de heilige mythologische ver
halen uit de oertijd, die tot lering van
de levenden moeten dienen. Dit is de
kern van de Wajang Kulit uitvoering.
DE VERHAALSTOF
Onder invloed van de Hindubeschavihg
zijn de oorspronkelijke Javaanse voor
ouders vervangen door Goden en Hel
den uit de Hindumythologie, in het bij
zonder uit de heldenepen MAHABHA-
RATA en RAMAYANA.
Deze verhalen werden in de loop der
eeuwen zo populair, dat zij verjavaanst
werden terwijl omgekeerd vele oud-
javaanse details verhinduiseerd wer
den. Uit de samensmelting van cultuur
patronen ontstond uiteindelijk de Wa
jang Purwa, het schimmenspel met
platte lederen poppen, waarbij de ou
de verhalen uit Mahabharata en Ra-
mayana in Javaanse versie werden op
gevoerd.
De tientallen verhalen van de goden
en godinnen, koningen, prinsen, prin
sessen en dienaren werden door de
Javanen tot eigen verhalen, tot LAKON
bewerkt. Zo zijn een groot aantal lakon
ontstaan die in de Hindu traditie van
India onbekend zijn. De vele persona
ges hebben allen hun vaste plaats in
de wereldorde, waarbij al direct een
scherpe scheiding tussen de rechtse
(Goede) partij en de linkse (Kwade)
partij. De Kern van de goede partij
wordt gevormd door de vijf Pandawa
broeders van Ngamarta (Pandawa
Lima), die, gesteund door hun neef
Prabu Kresna van Dwarawati, zich ge
plaatst zien tegenover hun boze neven,
de honderd Kurawa, aangevoerd door
hun koning Prabu Sujodana van Ngas-
tina.
Binnen het kader van deze tweedeling
spelen zich de vele verhalen af, avon
turen van ridders, van kluizenaars,
reuzenkoningen, die in gedaantenver-
andering een schone prinses schaken;
van goden die zich in mensen reincar-
neren om de onwankelbaarheid en
trouw van de favoriete held te beproe
ven. Steeds echter volgen de op
voeringen een bepaald traditioneel pa
troon. De inhoud mag veranderen, de
indeling is stereotyp. Zo begint iedere
lakon met een traditionele lofrede op
de vorst van het land, waarmee de
voorstelling begint 8 uur 's avonds).
Dan komt de probleemstelling, bij
voorbeeld een dochter van de vorst,
die al voorbestemd is met de held te
trouwen, wordt door een koning van de
overwal (buiten Java links slecht)
geschaakt of opgeëist. Wat moet men
doen? Er wordt beraadslaagd en er
wordt een besluit genomen. Een eerste
ontmoeting tussen de legers van beide
koninkrijken vindt plaats.
De spanning begint erin te komen en
wordt opgevoerd tot middernacht. Dan
komen de Panakawan op, de dienaren
van de goede en de slechte partij. Hun
taak is het, de spanning wat te breken
met hun grappen en grollen.
Daarna volgt het eerste treffen tussen
de beide kampioenen van het verhaal.
De strijd blijft onbeslist. Hierna komt
het hoogtepunt in het verhaal en de
beslissende eindstrijd volgt. De vijan
delijke kampioen wordt verslagen en
de prinses trouwt met de held.
Intussen is het al vroeg in de morgen
geworden.
DE WAJANG ALS LEVENSFILOSOFIE
Voor de Javaan die in de traditionele
Javaanse cultuur is grootgebracht (en
dit geldt zowel voor de gewone man
uit de desa als voor de afstammeling
van gegoede familie uit de stad) vormt
de Wajang een levensfilosofie. De wa-
jangverhalen zijn als het ware een af
spiegeling van het werkelijke leven
waarvan hij deel uitmaakt. Zo heeft de
Javaan - en misschien zal hij daar te
genwoordig niet zo graag voor uitko
men - een grote steun aan de moraal
en het gedragspatroon van de wajang-
held. Hij zal zijn gedrag daarnaar rich
ten en zijn gevoel voor wat wel en wat
24
