Wajang Purwa, het Javaanse Schaduwtoneel till]
In vorige opstellen hebben we in kort bestek kennis kunnen nemen van de be
tekenis van de Wajang voor de Javaan en de figuur van de Dalang, de vertoner
van het schimmenspel; van zijn plichten als omschreven in de oude Wajang-
boeken van de Kraton. Deze voorschriften (betreffende alle verplichte hande
lingen) voor de Dalang worden Pandafangan genoemd. Deze keer zullen we
ondermeer iets vertellen over de Paringgitan, de plaats, waar de Wajanqvoor-
stelling plaats vindt.
Aanleidingen tot een
Wajangvoorstelling.
Uit voorgaande hoofdstukken blijkt
duidelijk dat de Wajang Purwa niet
zomaar een volksvermaak is. De reli
gie en de mystiek rond de Wajang
Purwa wijzen daar reeds op. De strek
king van ieder Wajangstuk is de strijd
tussen goed en kwaad - met de eind
zege van de goede machten - waarbij
de Dalang de toeschouwer als" het
ware een spiegel voorhoudt: "Spie
gelt U in dit, Mijn Spel, gij mens, en
kent Uzelve". Lering dus. Nochtans is
vermaak niet uitgesloten.
Belangrijk is echter, waartoe de Wa-
jangverhalen worden opgevoerd. Daar
zijn zeer veel aanleidingen toe. Zeker
de hoogtepunten in 's mensen leven
als daar zijn huwelijk, geboorte en be
snijdenis (volwassenwording).
Maar de Wajang kan ook aanwezig
zijn bij het inwijden dan wel betrekken
van een woning of na een calamiteit;
een herdenking of een zoveeljarig
huwelijksfeest, een ambtelijke instal
latie of welk ander belangrijk evene
ment er nog meer te bedenken valt.
Nimmer echter wordt een Wajang
voorstelling gegeven bij overlijden of
bij een begrafenis. Wel op de dag,
dat op Java de begraafplaatsen en de
graven worden gereinigd. Een evene
ment dat te vergelijken is met Aller
zielen. Dan wordt een speciale Lakon
door de Dalang uitgevoerd. Trouwens
bij alle eerder genoemde gebeurtenis
sen behoren passende stukken uitge
voerd te worden, speciaal daarvoor
uitgezocht of bewerkt.
Immer ook is de Gamelan aanwezig,
die met de Wajang een ondeelbare
twee-eenheid vormt. De omvang van
het geheel is steeds weer afhankelijk
van de welstand van de gastheer. Het
repertoire echter is overal per traditie
gelijk.
De Paringgitan
Waar nu vindt zo'n Wajangvoorstel
ling plaats? Om U die speciale plaats
te tonen nemen we als voorbeeld de
woning van een niet onbemiddelde
Javaan. Zijn huis mag in de desa staan
of in een kota, ook hier was eertijds
de indeling van de woning in vele ge
vallen traditioneel (en zeker U, die het
oude Indië kennen, zeer vertrouwd):
een open voorgalerij, een binnengale-
rij met aanliggende vertrekken en een
achtergalerij. Dit, voor wat betreft de
indeling van het hoofdgebouw, groot
of klein. Daarbij enige bijgebouwen,
die onder andere de keuken bevatten.
Voor onze Wajang Purwa voorstelling
16
moeten we op de voorgalerij zijn. Die
voorgalerij is met de binnengalerij
meestal verbonden door een deur
midden in de scheidsmuur (of gedèk-
wand). Midden voor die deur die van
de voor- naar de binnengalerij toe
gang geeft bevindt zich een plek, die
Paringgitan heet. En hier wordt de
Wajang voorstelling gegeven. Het
scherm, de Kelir, staat precies voor
de deuropening, maar laat voldoende
ruimte vrij om de mensen doorgang te
verlenen. De kant van de Kelir, waar
tijdens de voorstelling de schimmen
zichtbaar zijn, is te zien vanuit de
binnengalerij.
Vanaf de voorgalerij en het voorerf
ziet men de Dalang op de rug en de
wajangpoppen zelf en de begeleiden
de gamelan-musici.
Op de voorgalerij zit de gastheer met
zijn vrienden en kennissen. Hun echt
genoten bevinden zich meestentijds
in de binnengalerij.
Op het erf zitten de ongenode doch
welkome gasten; toevallige passanten
en buurtgenoten die niet tot de ken
nissenkring van de gastheer en zijn
gezin behoren.
Uit een en ander zou men licht de
conclusie kunnen trekken dat de vrou
wen angstvallig verborgen worden ge
houden voor het oog van de heren
der schepping en dat het de dames
slechts was toegestaan de schimmen
van het spel te zien. Er is zelfs wel
eens beweerd dat heel vroeger alle
vrouwen in een soort gazen kooi aan
de schimmenkant van het doek opge
borgen werden. Dit zou dan plaats
hebben gevonden na de komst van de
Islam op Java. Wij verstouten ons dit
te betwijfelen. Veeleer denken we aan
simpel-practische plaatsing van gast
heer, gastvrouw en hunne gasten.
Waar ook ter wereld, wanneer mannen
en vrouwen bijeenkomen, doet zich
het verschijnsel voor van club-vor
ming. De dames gaan bij elkaar zitten,
de heren zoeken malkander. Een lo
gisch gevolg van de belangstelling en
gesprekstof der beide sexen. Op Java
is het niet anders. De dames bespre
ken huishoudelijke zaken, wisselen de
laatste keukenreceptjes en roddels uit
en bewonderen eikaars kroost. De he
ren bespreken de kwaliteiten hunner
vechthanen of praten over zaken, de
toestand van de sawah, politiek of de
gezondheid van hun karbouwestapel
en roddelen al evenzeer. De prac-
tische kant van de zaak is bovendien
het feit dat de dames een oogje op de
kleine kinderen kunnen houden en
dicht bij de dapoer zijn van waaruit zij,
zichzelve en heur echtgenoten kunnen
bedienen. Van de plaats waar de da
mes zich bevinden is tenslotte het
hele Wajangspel even goed te volgen.
De vraag, die uit een en ander voort
komt: Is de Wajang Purwa in wezen
dan wel bedoeld als SCHADUW-to-
neel of niet?" is moeilijk te beantwoor
den. Mogelijk een andere keer gaan
we hier wat nader op in.
Bij het lezen van de hierboven be
schreven plaats van mannen en vrou
wen tijdens de voorstelling bedenke
men wel dat ook daar verandering is
gekomen in deze moderne tijd. Voor
malige bioscopen zijn veranderd in
Wajang theaters en daar zit het pu
bliek, zowel mannen als vrouwen, in
de zaal, aan de zijde waar de scha
duwbeelden te zien zijn. Elders weer
vinden de uitvoeringen nog steeds
plaats in de klassieke opstelling ep
weer ergens anders kunnen de toe
schouwers beide zijden van het
scherm bezien.
Waarom nu, werd het Wajang Purwa
spel juist op de Paringgitan, precies
voor de ingang naar het binnenhuis,
opgevoerd? Tenslotte kunnen Wajang-
scherm en gemelanorkest overal op
gesteld worden. Is het, om de zegen-
brengende invloed van dit mystiek
religieuze evenement; van de opge
roepen goede geesten "binnen te lei
den", te ontvangen in het huis, als
een verheven gave, een geschenk van
de Heilige schimmen die uit de goden
en geestenwereld neerdalen op het
scherm?
Ligt de verklaring misschien besloten
in het woord Paringgitan, in de stam
woorden misschien, waaruit dat woord
is samengesteld? Een veel gehoorde
verklaring van het woord is, dat het
afgeleid is van het Kramawoord Ring
git dat dezelfde betekenis heeft als
het Ngaka-woord Wajang. Paringgitan
zou dan betekenen "plaats waar de
Wajang wordt vertoond".
Of zou ook het Krama-lnggil-woord
Paring geschenk, gave (van een
verheven persoon) ermee te maken
hebben? In dat geval zou Paringgitan
dan ook wijzen op de mystieke be
doeling van een Wajang opvoering,
namelijk het daarmee afsmeken van
der Goden en Geesten gunst, die in
dank ontvangen wordt bij de ingang
naar het woonhuis.
J. M. KNAUD
Tot onze spijt kunnen wij geen
bestellingen meer aannemen
voor:
PERSOONLIJKE DOCUMENTEN
Wij raden U aan, U voor bestel
lingen van deze uitgave recht
streeks te wenden tot het
Museum voor Land-, Taal- en
Volkenkunde, Stationsplein 10,
Leiden.
