Wajang Purwa, het Javaanse Schaduwtonee! (VII)
10
Laten we nu ter afwisseling eens de technische kant - de vervaardiging van de pop - van de Wajang Purwa bekijken.
Ons werd (en wordt) soms wel eens de vraag gesteld of die poppen van karton zijn gemaakt, terwijl het brein van
jeugdige vragenstellertjes bij wijlen zwanger is van petrochemische producten. De hemel behoede de Javanen (en ons)
tegen Wajang Plestik made in Japan.
DE GRONDSTOF
Men neme een karbouw (voor wie niet
weet wat voor een dier dit is; het is
een waterbuffel) of een ander rund.
Een gezond exemplaar levert de huid
(kulit) voor de gewone tot goede kwa
liteit Wajang Kulit poppen. Een schurf
tig beest - hoe schurftiger hoe beter -
daarentegen is de producent van de
huid voor de Wajang Kulit figuren van
zeer goede tot sublieme uitvoering.
De verklaring is eenvodig. Laatst ge
noemde kulit is op natuurlijke wijze
van nagenoeg alle vet ontdaan en le
vert na gebruikelijke bewerking de bes
te huid voor afwerking en beschilde
ring.
De Gapit en Tjempurit, de stokjes waar
mede de pop gehanteerd wordt, zijn
vervaardigd van rotan of bambu ter
wijl hoorn toegepast wordt bij de be
tere kwaliteit.
BEWERKING VAN DE KULIT
Nadat de (dode) karbouw van zijn huid
ontdaan is - voor dunnere kulit wordt
de huid van een kalf genomen - wordt
die op een raam gespannen in de zon
te drogen gelegd. Daarna worden ha
ren en vetresten afgeschraapt.
Heeft men geen schurftige huid voor
handen, dan wordt de kulit met kalk
ingewreven om het vet te verwijderen.
Na het afschrapen worden oneffenhe
den met een hamer bewerkt, totdat de
huid overal ongeveer een gelijke dikte
heeft gekregen. Vervolgens wordt het
oppervlak bewerkt met een slijpsteen
om de laatste oneffenheden en krassen
te doen verdwijnen, waarna de huid
nog enige bewerkingen ondergaat met
bepaalde bladeren die een soort po
lijstende functie hebben. De kulit hoort
nu mooi glad en droog te zijn en wordt
in stukken verdeeld waaruit de wajang
poppen worden gemaakt.
VERVAARDIGING VAN DE POP
De Wajang Kulit maker begint met de
omtrek van een pop met een naald op
de huid te tekenen. De huid is prachtig
chamois-kleurig en melkachtig door
schijnend. Vervolgens wordt de figuur,
die naar men zegt in een ononderbro
ken lijn door de vakbekwame tekenaar
in één ononderbroken handeling wordt
getekend, met een speciaal mesje uit
gesneden. Dit is de enige keer dat in
de kulit door de wajangmaker gesne
den wordt. De gehele verdere bewer
king gebeurt met hamer en beiteltjes.
De pop wordt nu ajour bewerkt (met
die beiteltjes) en de gestalte, de kle
ding, gelaat en hoofdtooi gaan zicht
baar worden.
Dit beitelen (ukir) gebeurt op een hou
ten aambeeldje, op de kopse kant van
het hout, omdat beide kanten van de
bewerking zo scherp mogelijk moeten
zijn. De kopse kant van het hout deukt
niet in bij de beitelslag; de langste
kant doet dat wel en de beitel zou in
dit laatste geval niet in één slag door
de kulit gedreven kunnen worden, het
geen een minder fraai resultaat ople-
Yogyakarta 1977, kampong Gendeng. De Meester Wajangsnijder
Bapak Atmosukarto (in traditioneel Javaans costuum) en zijn leer
ling. Rechts de heer Ciptoraharjo, destijds beheerder van de Art
Shop Yakindrata en zelf ook een kunstenaar. De leerling is aan
het uitbeitelen van de pop bezig.
Pak Atmosukarto houdt een wakend oog op zijn leerling die met
een schraper de haren van een opgespannen huid verwijdert. Beide
foto's werden gemaakt door een bestuurslid van Budidaya, de heer
Pesch uit Wageningen.
