De geneeskunde in Nederlands-Indië aan het
einde der 18e eeuw door E. H. MERENS
Wij mensen uit de 2e helft van de 20e eeuw zijn op het gebied van medische
verzorging zo in de watten gelegd dat wij wel heel paniekerig zouden reageren
als de produktie van allerlei moderne geneesmiddelen, zoals antibiotica, ineens
zou worden stopgezet. Wij zouden dan eenvoudig niet weten hoe alle mogelijke
ziekten, vooral die welke in tropische gebieden veel voorkomen, bestreden
moeten worden. En toch was nog niet zo heel lang geleden heel weinig bekend
van allerlei, vooral in de tropen veel voorkomende ziekten. En juist doordat men
zo weinig wist van de oorzaak van allerlei ziekten, kon men uiteraard weinig
doen om deze ziekten te voorkomen en te bestrijden.
Hygiënische begrippen waren onbe
kend, van bacteriën had men nog
nooit gehoord. Dat muggen de oor
zaak kunnen zijn van malaria wist men
niet. De oorzaak van allerlei ziekten
werd toegeschreven aan de slechte
lucht, het eten van bepaalde voedings
middelen, waarvan we nu weten dat ze
helemaal geen nadelige invloed op de
gezondheid uitoefenen en nog andere
oorzaken, waarom we, indien we dat
nu lezen, soms geringschattend moe
ten lachen. Laten we dit echter niet
doen, want wie weet hoe onze na
komelingen over 2 eeuwen over onze
huidige wetenschappelijke publikaties
moeten lachen, welke we nu hoogst
ernstig nemen. Nee, het is juist zeer
boeiend om in oude publikaties te le
zen hoe men, op elk gebied van de
wetenschap, vaak op overtuigende
wijze, bepaalde problemen aan de or
de stelde.
Ik wil het, na deze inleiding, in dit op
stel hebben over de ziekten en de be
handeling ervan, zoals gebruikelijk
was in het voormalige Nederlands-ln-
dië aan het einde der 18e eeuw, de
tijd dus dat vooral in Batavia de ge
zondheidstoestand van de Europese
bevolking zeer slecht was te noemen.
Niet voor niets werd Batavia toen "het
graf van de Hollanders" genoemd. De
bron waar ik onderstaand relaas uit
haal is het 10e boek van het in 1799
in Amsterdam gepubliceerde bekende
standaardwerk: "Batavia in deszelfs
gelegenheid, opkomst, hooge en laage
regering, geschiedenissen, kerkzaaken,
koophandel, zeden, luchtsgesteldheid,
ziekten, dieren en gewassen". Zo, dat
was dus een hele mond vol voor een
titel. De titel van het 10e boek luidt:
"Over de luchtgesteldheid en de voor
naamste ziekten der Indische qewes-
ten".
De schrijver begint Hippocrates aan
te halen die zegt dat de meeste ziekten
afhangen van de aard van de lucht,
het water en de ligging van de plaats.
Ook Bontius, een medicus die om
streeks 1629 in Indië was, dus in J. P.
Coen's sterfjaar, wordt regelmatig
aangehaald.
Daarna wordt de situatie te Batavia
onder de loupe genomen. Het is een
moerassige plaats, de afwatering is
slecht, de grachten raken verstopt met
slijk in de natte moesson. Dit wordt
uitgebaggerd om de doorstroming van
het water op gang te houden. Het uit-
12
gebaggerde slijk langs de grachten
vergroot echter de ondraaglijke stank
van de toch al niet reukloze grachten,
kortom, Batavia was in de 2e helft
van de 18e eeuw geen plezierige stad
om te wonen. De schrijver merkt te
recht op dat het water van Batavia,
uitgezonderd het regenwater, geen
gezonde drank kan leveren. Doordat
de stad omringd is door moerassen
ontstaan hieruit vergiftige dampen, al
dus de auteur. Volgens hem heeft de
koele landwind, die 's morgens waait
een slechte invloed op de mensen, die
net uit hun warme bed zijn opgestaan,
omdat, ze dan "alle hun zweetgaten
hebben geopend". Als gevolg van de
inwerking van deze koele wind op het
verhitte lichaam wordt, naast zware
verkoudheid, ook nog genoemd "die
gevaarlijke en beklaagenswaardige
zoort van verlamming, welke hier te
lande Beriberi wordt genoemd". Trou
wens, nog ruim een eeuw later, in het
reisverhaal van H. van Kol, getiteld
"Uit onze koloniën", in 1902 gepubli
ceerd, wordt vermeld dat beriberi een
infectieziekte is, terwijl we, sinds prof.
Eykman in de 20er jaren van deze
eeuw zijn ontdekking publiceerde, we
ten dat beriberi een gevolg was van
een tekort aan vitamine B 1 (thiamine)
in de voeding.
De lucht schijnt de kwade genius te
zijn want ik citeer: "doch het aanmer-
kenswaardig van allen was dat een
klein sneedje of ander wondje door de
onzuiverheid der lucht steeds spoedig
overging tot een kwaadaardige ver
zwering die dikwerf in den tijd van vier
en twintig uuren, het vleesch tot op
het gebeente wegvrat".
Dat Indië kerkhoven der Europeanen
HET GEBRUIK VAN
INDISCHE PLANTEN
door
Mevr. J. Kloppenburg-Versteegh
Het enige en unieke boek met
recepten en raadgevingen over
Indische planten en kruiden.
Met een "ingebouwde" platen
atlas.
f 100,porto f 5,
Voor Moesson-abonnees betaal
baar in 3 termijnen.
BOEKHANDEL MOESSON
telefoon 070-54 55 00
wordt genoemd komt omdat de meeste
woonplaatsen van de Europeanen vlak
bij zee in moerassige streken liggen
"vervuld met kwaadaardige dampen,
uit welke noodzakelijk allerleye Rot-
ziekten moeten voortvloeien". Het
eten van te veel vlees en verkoelende
vruchten kunnen aan de ene kant ook
aanleiding zijn van de "Rotziekten",
aan de andere kant "Verkleuming der
ingewanden en daaruit het Bordt, Co-
lykpynen, Roodeloopen, Geelzucht,
Waterzucht, enz."
De schrijver gaat nu over tot de be
schouwing van de voornaamste ziek
ten welke in Batavia voorkomen.
Beriberi
Dit woord betekent "schaap" (in welke
taal? EHM). Mogelijk is de ziekte zo
genoemd omdat lijders met het knik
ken van hun knieën en het optillen van
hun benen de gang van deze dieren
schijnen na te bootsen. De ziekte is
een soort van verlamming, vergezeld
met trillingen en gevoelloosheid in
handen en voeten, soms over het ge
hele lichaam. De oorzaak is een kou
de, scherpe stof die zich op het zenuw
gestel vestigt gedurende de regentijd
en diegenen treffen die door de hitte
van de dag vermoeid, 's nachts het
nodige "dekzel" van zich af werpen,
waardoor de uitwaseming niet kan
plaatsvinden, de kwade stoffen in het
lichaam blijven en de "beginzels der
zenuwen drukken of verstoppen".
Maar, aldus de schrijver, ook het drin
ken van het zeer verkoelende cocos-
vocht, als je door het werk erg verhit
bent geraakt, kan bovengenoemde
ziekte of koorts veroorzaken.
Ter genezing van de ziekte moet men
veel beweging nemen, dus wandelen
en als dit niet gaat wegens de ver
lamde ledematen, dan paardrijden.
Bedrust heeft namelijk tot gevolg dat
"de slijmige en koude stoffen meer en
meer worden opgehoopt ep de ziekte
ongevoelig gevestigd". Aderlaten is
ook uit den boze "dewijl het vermogen
van den omloop der vochten hierdoor
verminderd wordt en dus de ge
schiktheid tot slijmige kwalen ver
meerderd". Het masseren met petro
leum is een probaat middel tot bestrij
ding der ziekte, aangezien ze een pijn
stillende en doordringende kracht
heeft. Inwendig is de behandeling door
gebruik te maken van zo sterk moge
lijke purgeermiddelen. Schrijver noemt
hier Gittegom, waarna bloedverdun-
nende en zweetverdrijvende dranken
worden toegepast.
Tetanus
Als zodanig werd de naam niet door
de schrijver genoemd, maar gezien de
omschrijving die hij van de ziekte
geeft, waaronder het op elkaar klem
men van de kaken, moest ik conclu
deren dat hij het over tetanus
heeft, waarvan nu bekend is dat hij
kan worden veroorzaakt door bacte
riën welke zich in straatvuil bevinden
en bij een verwonding, bijv. door een
