Wajang Purwa, het Javaanse Schaduwtoneel (slot]
In meerdere oude culturen komen we boomsymbolen tegen. Om maar dicht bij
ons Hollandse huis te blijven: de oude Germanen kenden bijvoorbeeld een
driekronen boom en een boom met - merkwaardigerwijs - slangen als wortels.
In het westen heeft deze symboliek nauwelijks nog enige practische toepassing,
of het zou de kerstboom moeten zijn, eveneens een oud Germaans symbool:
de zonnewende, wedergeboorte in de natuur. Verder komen dergelijke symbolen
nog slechts op postzegels voor.
De Javaanse levensboom, de Kajon of Gunungan daarentegen is nog springlevend
en dagelijks in gebruik bij de Wajang Purwa. Het hoofdmotief van dit attribuut
is een boom (Kajon) met bijna altijd om de stam geslingerd één of twee Naga
(slangen).
De Herkomst
De creatie van de Gunungan of Kajon
wordt toegeschreven aan Sunan Kali-
djogo (1440). De Kajon symboliseert
de Boom des Levens (Kajoning Urip).
Het hoofdmotief van dit attribuut is die
boom. Vandaar de benaming Kajon.
Op verschillende tempelreliefs, zoals
die van de Prambanan en de Borobu-
dur, zijn verschillende bomen aange
bracht. Deze boomreliefs worden Kal-
pataru genoemd, welk woord is afge
leid van de woorden Kalpa en Taru,
die respectievelijk staan voor "iets
groots zonder begin of einde" en "ont
kieming van het zaad". Kalpataru sym
boliseert de Eeuwigheid. Wij moeten
hier ook te maken hebben met het
vruchtbaarheidssymbool.
Enige tegenstrijdigheid
Interessant in dit verband is de lezing
als zou de Kajon het mannelijke en
het vrouwelijke element in zich vereni
gen: de boom stelt voor de linggam
(het mannelijk voortplantingsorgaan)
terwijl de gunungan zelf de yoni (het
vrouwelijke orgaan) zou voorstellen.
Ook hier dus het vruchtbaarheidssym
bool. (Dr. F. D. K. Brom, "De Gouden
Kiem", pag 196 e.v.).
Ondanks deze "tweeslachtigheid" van
de gunungan, bevestigt Suryatmaja in
zijn "Padalangan en Wajang" het be
staan van afzonderlijke mannelijke en
vrouwelijke gunungan, respectievelijk
genoemd Lendjang (spits en slank) en
Njempleg (kort en breed). Aldus meld
de ons Eduard Flohr.
Desondanks schrijft Alois Raab in zijn
boekje "Gunungan-Kekajon" dat het
bestaan van een mannelijke en een
vrouwelijke gunungan niet waarschijn
lijk is (pag. 82 e.v. van genoemd
werkje).
We kennen echter meerdere afbeeldin
gen (zie de foto bij ons vorig opstel
in Moesson 23e jrg. nr. 13, 15 febr.
1979, pag. 10) waarvan wij er hierbij
nog één tonen van een Midden-Ja
vaans Wajang Golek theater, waarbij
eveneens de twee verschillende Gu
nungan te zien zijn: links de vrouwe
lijke, rechts de mannelijke.
De functie van de mannelijke Gunun
gan zou oorspronkelijk alleen zijn het
aangeven van begin, midden en einde
van de Wajang voorstelling, terwijl de
vrouwelijke Gunungan dezelfde func
tie zou hebben bij (uitsluitend) de tus-
senbedrijven. Gemakshalve gebruikt de
Dalang sinds lang alleen maar de man
nelijke Gunungan.
Gebruik en symboliek
De Gunungan wordt gebruikt om het
begin, het midden en het einde van
een Wajang Purwa voorstelling aan te
geven terwijl ook de tussenbedrijven
ermee worden afgesloten. Daarnaast
Gunungan
duidt de Dalang met de Gunungan nog
verschillende andere zaken aan zoals
bij voorbeeld het woud met daarin le
vende dieren (en spoken en daemo-
nen), een kluizenarij of een berg, pa
leizen of gebouwen. Ook de elementen
beeldt de Dalang met de Gunungan
uit, zoals de lucht (wind en storm) en
het vuur. In het eerste geval wordt
de Gunungan op een vaste plaats vast-
gestoken. Stelt hij de wind voor, dan
beweegt de Dalang de Gunungan
langzaam of snel over het scherm. Is
er van vuur sprake, dan toont de
Dalang de achterzijde van de Gunun
gan die rood is geschilderd. Tenslotte
worden met de Gunungan bovennatuur
lijke machten en krachten aangeduid.
Voordat het Wajang Purwa spel begint
staat de Gunungan rechtstandig in het
midden van het scherm. Symboliek:
"Voordat Hemel en Aarde waren ge
schapen". Wanneer de Dalang achter
zijn scherm heeft plaats genomen en
zich gereed maakt tot de voorstelling,
klopt hij vijfmaal met de Tjempolo op
de Kotak. Op dit signaal vangt de Ga
melan aan te spelen en de Dalang
neemt de Gunungan rechtstandig uit
de Gedebok. Hij laat de Gunungan
rechtstandig omlaagzakken tot deze
geheel van het scherm is verdwenen.
Nu buigt de Dalang de punt van de
Gunungan verscheidene malen heen
Midden Javaans Wajang Golek Theatertje met links de vrouwelijke en rechts de manne
lijke Gunungan.
