DE KRIS
J. G.YSSEL DE SCHEPPER
j ALLE VERZEKERINGEN I
KIMM Indische spekkoek
9
Drager van magische krachten, geen wapen.
door B. R. A. Partini Djajadiningrat
Dit is de tweede in een serie van
vier publicaties betreffende de korte
toespraken, die B. R. A. Partini Djaja
diningrat in 1937 voor de Nederlandse
radio hield. Zij werden in Indonesië
op de plaat opgenomen. De eerste
in deze serie verscheen in het
Kerstnummer 1979 van Moesson.
Aangezien de kris bij de Hollanders
nogal in het teken van de belangstel
ling staat, wou ik u vanavond daarover
een en ander vertellen.
Voordat ik mijn verhaal begin, wil ik u
zeggen, dat het niet zo vreemd is, dat
ik als vrouw over een zo speciaal
mannelijk wapen spreek, want ook
vrouwen bezitten krissen. Deze zijn
van kleiner formaat en worden "pa
ttern" genoemd. Overigens geldt voor
deze krissen precies hetzelfde, als ik
u over de kris in het alqemeen qa ver
tellen.
U hebt allen weieens een kris gezien.
Het is een van de steekwapens, die de
Javaan gebruikt, al heeft hij meer
waardering voor de kris, als magisch
voorwerp, dan als gevechtswapen.
Daarom wordt er door de Javaan ook
veel zorg besteed aan de kris. Hij moet
b.v. geregeld schoongemaakt worden
en weer opnieuw gezwart (dit gebeurt
met rattenkruid). Dit schoonmaken van
de kris is een langdurige en zorgvul
dige bewerking, die men aan speciale
personen toevertrouwt.
Aan de kris wordt ook geregeld ge
offerd, dat wil zeggen, dat je bloemen
bij de kris plaatst en hem bewierookt.
Dit gebeurt gewoonlijk eens in de week
en wel op donderdagavond (malam
djoemahat). Een bijzondere dag daar
voor is ook de avond voor dinsdag
(Kliwon), welke dag om de 35 dagen
terugkomt. Laat men dit na, dan ge
looft de Javaan, dat de kris zijn kracht
verliest. Voor Pusaka-stukken, dat zijn
erfstukken uit de familie, wordt het
voorgaande bijzonder precies in acht
genomen.
Voor de schede van de kris worden
kostbare houtsoorten gebruikt, b.v.
sandelhout, omdat een schede van dat
hout gemaakt, niet alleen geurig is,
maar ook het roesten van het lemmet
voorkomt.
Men besteedt ook vaak hoge kosten
aan de versiering van zo'n pusaka-
kris.
De schede wordt gehuld 'n een gouden
overschede en met edelstenen bezet.
Hetzelfde gebeurt ook met het kris-
gevest. Deze versiering van de kris
heeft een dubbel doel. Behalve uit eer
bewijs aan de kris zelf, heeft het ook
zijn nut i.v.m. het feit, dat de kris deel
uitmaakt van de kleding van de eige
naar.
De verschillende volkeren van Indone
sië dragen de kris op verschillende
manieren. De Javaan draagt hem ach
ter in zijn gordel, doch zodanig, dat hij
met zijn rechterhand het steekwapen
uit de schede kan trekken. De Maleier
draagt hem voor in de gordel en de
Balinees die een veel grotere en lan
gere kris draagt dan de Javaan, plaatst
hem zo in zijn gordel op de rug, dat
hij over de schouder met zijn rechter
hand het krisgevest kan grijpen.
Maar, zoals reeds gezegd, de kris
wordt maar zelden als steekwapen ge
bruikt. Zijn voornaamste doel, althans
voor de Javaan, is hem bij te staan met
krachten, waarover de mens niet be
schikt.
Zo zijn er krissen, die de magische
kracht hebben om een uitslaande brand
te blussen, andere kunnen bevallingen
vergemakkelijken, weer andere jagen
inbrekers vrees aan, zodat ze niet in
een ruimte durven komen, waar zo'n
kris bewaard wordt.
Mij zijn gevallen bekend, dat een kris
geluk aanbrengt aan de bezitter. Daar
tegenover zijn er bepaalde krissen, die
in elke familie, waar zij terecht komen,
ongeluk veroorzaken, sterfgevallen,
ziekten, kinderloosheid, echtscheidin
gen, enz. Deze gevallen vooral raken
bekend onder de Javanen en daarom
zijn zij bijzonder voorzichtig met het
aankopen van krissen van onbekende
herkomst. Er zijn er, die de kris keuren
door de lengte af te meten naar de
breedte van de duim. Wanneer de kris
een even aantal duimbreedten lang is,
gelooft men, dat hij ongeluk aanbrengt.
Een meer geliefd middel om krissen te
keuren is, hem enige dagen onder het
hoofdkussen te plaatsen en af te wach
ten, wat voor dromen men krijgt. Zijn
deze gunstig, dan kan tot aankoop wor
den overgegaan.
Hieruit blijkt, dat een Javaan om an
dere redenen zich een kris aanschaft,
dan b.v. een Europese verzamelaar.
Deze keurt hem op de kunstwaarde,
zowel van het ornament van schede en
gevest, als op het smeedwerk en de
versiering van het lemmet. De krissen,
die eenmaal in handen van deze ver
zamelaars vallen, die tien tegen een,
niet geloven aan de magische kracht
van een kris, verliezen die dan ook op
den duur totaal.
Eigenlijk heb ik u nog niet eens iets
verteld over de bijzondere vorm van
een kris. Hoewel die aan beide kanten
scherp is en dus in dat opzicht op een
Europese dolk gelijkt, heeft hij een heel
andere vorm. Het lemmet is ten eerste
niet symetrisch. Aan de ene zijde loopt
het veel breder uit dan de andere zij
de. Het lemmet is niet uitsluitend recht
als bij een dolk, maar heeft meestal
zelf een gegolfde slangengedaante.
Daarom is het lemmet ook vaak ver
sierd met een slangenlichaam, dat zijn
staart in de punt heeft van de kris, en
de kop in het verbrede gedeelte van
het gevest. Verder ontbreekt tussen
lemmet en gevest de bescherming van
de hand, die men bij de dolk aantreft.
Het merkwaardigst is echter de sche
de. Aan het benedeneind gelijk aan die
van een dolk, heeft de schede aan het
gevesteinde een grote verbreding, die
sterk aan een schuit doet denken. Bij
oude krissen vindt men nog het roer
aangegeven. Deze schuit eindigt soms
in zeer fijn afgewerkte opwaartse krul
len, die de schede zeer kwetsbaar
maken. Daarom wordt dit type van
schede (ladrang genaamd) ook alleen
gedragen bij het officiële costuum.
Voor de gewone gelegenheden heeft
de verbreding van de schede gewoon
lijk meer afgeronde vormen en is voor
dit gedeelte meer niervormig en wordt
dan "gajaman" genoemd.
In verschillende gedeelten van Java
heeft dit verbrede gedeelte ook nog
wel andere vormen, zoals b.v. die van
maansikkel of wel trapeziumvormig. Al
deze vormen dragen natuurlijk ver
schillende Javaanse namen, waar ik u
echter niet mee lastig wil vallen.
Het gevest heeft uiteraard ook ver
schillende vormen, maar die zijn alle
afgeleid van een menselijke gedaante
en hoe onherkenbaar deze gedaanten
ook gestyleerd zijn, de onderdelen van
het geheel dragen nog de naam van
het menselijk lichaam.
Tot slot wil ik u nog even een typisch
gebruik vertellen. Wanneer het een
bruidegom om de een of andere reden
onmogelijk is, om bij het huwelijk aan
wezig te zijn, kan hij zich laten ver
tegenwoordigen door zijn kris. Dit ge
bruik heeft dus wel iets van het Eu
ropese huwelijk met de handschoen.
En hiermee neem ik voorlopig afscheid
van u.
Dank u voor uw aandacht.
numini
Alg. Assurantiebedrijf ,,Argo"
Kantoor en woonhuis Corn, de Witt- 1
laan 83, Den Haag, Telef. 55 71 72
Stort f 16,50 op giro 158225 en
U ontvangt een spekkoek van
ca. 500 gram, in speciale ver
pakking, franco thuis.
"KIMM", Joh. Verhulststraat 98
Amsterdam-Z. Tel. 020 - 72 84 61
