STAMBOEL
"Stamboel", die wonderlijke combinatie van toneel en opera. Voor mijn ouders
had dat woord een bijna "magische" betekenis. Dat zit namelijk zo. Pa was in
zijn wilde jaren meegereisd met een Stamboel-gezelschap en dank zij zijn ijver,
acteertalent, maar bovenal zijn prachtige stem, bracht hij het tot de voornaamste
hoofdrol-vertolker. Hij was de "jeun premier helden tenor", om het zo maar te
noemen. En Maatje? Eenmaal door hem verleid, is ze hem, ondanks de vele moei
lijkheden, maar vooral vernederingen, blijven volgen, bleef ze hem trouw tot
zijn dood op 16 februari 1939. Vandaar dat de Stamboel hun grote liefde had.
Natuurlijk heeft dit alles ver voor mijn
geboorte plaats gehad. Op zeer jonge
leeftijd al - ik was vier of vijf jaar
oud - vertelde Pa, toen schrijver-klerk
op het Departement van Binnenlands
Bestuur, me over deze roemruchtige
periode in zijn leven. Ik maakte kennis
met Lohengrin, Genoveva, Siegfried,
Brunhilde en nog vele anderen. Ik be
greep er eigenlijk niet veel van, geloof
ik. Ja, die gevechten met zwaarden van
man tegen man en tegen de draken,
die vond ik allemaal wel machtig, maar
dat andere, van de altijd "in distress
geraakte adellijke ladies", die telkens
weer door de "Chevaliers sans peur
et sans reproche" gered moesten wor
den, nee, het fijne daarvan ontging mij
ten enen male.
Maar - begreep het "Inlandse" publiek
het? En de spelers zelf? Deze Middel
eeuwse, Germaanse ridderverhalen
met totaal vreemde namen, normen,
zeden, gewoonten, andere godsdienst,
ja, alles eigenlijk zo anders dan de
hunne? Aan de andere kant is de
romantiek met alles wat er bij komt
- liefde, goed en kwaad, verraad, ja-
louzie, moed, enz. enz. - over de ge
hele wereld te onderkennen en dus
ook te verstaan.
Wat ik me later wel eens heb afge
vraagd is het volgende:
a. Hoe komt het dat de Germaanse rid
ders en jonkvrouwen reeds rond de
eeuwwisseling de weg over het wa
ter, van Europa naar onze proviso
risch gebouwde (planken, bamboe,
biliken, atap) Stamboel-theaters heb
ben gevonden en hun Angelsak
sische en Gallische broeders en
zusters (Romeo, Julia, Macbeth, Tris
tan et Yseult en niet te vergeten
Hamlet) pas veel later, na wereld
oorlog I.
b. Waarom maakte ik pas op de Mid
delbare School kennis met de au
thentiek Nederlandse Esmoreit, El-
kerlyck en natuurlijk Gijsbrecht, en
kende ik ze niet uit de stamboel-
verhalen van vader? Waren ze te
kleurloos of "hoog" daarvoor?
Had de politiek daar wat mee te ma
ken? De politiek, waar de "Inlander"
van toen toch helemaal geen weet
van had?
De Oosterse Literatuur, met name de
"Vertellingen uit Duizend en één
Nacht", leenden zich uitstekend voor
een stamboel-verhaal. "Ali Baba" werd
een kassucces. De veertig rovers wer
den in de aankondigingen weggelaten,
omdat het toneel er niet op berekend
was het gewicht van 40 personen te
dragen. Het moesten er hooguit twaalf
geweest zijn, die wel het lawaai van
veertig voortbrachten.
Ach, de verhalen an sich waren voor
een kenner, een literator of historicus
misschien wel "roewet" of zelfs on
herkenbaar, maar voor het jongetje van
vijf waren ze echt en de figuren, die
daarin voorkwamen "levensecht". Al
vertellend zong pa de daarbij behoren
de partijen. Mijn geheugen schiet daar
bij te kort. Eén regel uit het "Af
scheidslied van Genoveva" was zo
Ai, Ge-no-ve-va, se-la-mat-ting-gal
3-/4 3 2/6 7/2 1 6 5
De melodie is duidelijk uit het "Blu-
men-Lied" gestolen. Uit "Ali Baba"
herinner ik me wat meerHet "Sesam
opent U"
Sa - toe, -doe- a, ti -ga,
5 1 5/1. 2/ 3../
Ai,- Se - Sam,- boe - kah - go -a
5.4/ 3. 1/3 2/1..
sa -toe,-doe - a, ti - ga
3/5.6/ 5 4 3..
Ai, ti - ga, -doe -a, - sa - toe,
1 3 5 6/ 5 4/ 3
Ai,- Se - sam,- boe - ka - pin - toe.
1 1/3.1/3.2/1..
Op hetzelfde moment dat Ali Baba aan
het eind van deze "aria" is gekomen,
davert de knal van de ontstoken "bom-
lak" door de zaal... de schuifdeurtjes
in de grot gaan langzaam open. Alles
was van tevoren zorgvuldig "ge-timed".
Maar één keer, vertelde pa, en hij
moest er nog om lachen, ging de bom-
lak niet af.
Die was "boengkem". Een reserve
moest er aan te pas komen. De arme
Ali geraakte in ademnood. Zo lang
mogelijk probeerde hij die laatste toon
aan te houden. En toen zijn laatste ge
reutel al lang voorbij was, toen knalde
de tweede bom, geheel onverwachts
en of het noodlot er mee speelde, deze
keer zo gemeen hard, dat Ali Baba en
zijn boze rovers van schrik bijna van
het toneel tuimelden. Paniek achter de
coulissen, maar het publiek, dat ein
delijk in de gaten kreeg wat er alle
maal precies gebeurd was, bracht pa
en zijn rampokkers een staande ovatie
als dank voor dit extra "lachnum-
mer"
Toch heeft de Stamboel-directie er
voor gezorgd, dat iets dergelijks niet
meer kon voorkomen.
Veel later kwam de tijd van Miss Dja
en Miss Riboet. De stamboel had eni
ge verandering ondergaan. Ze was,
waarschijnlijk door de invloed van de
"film" ietwat gemoderniseerd. In deze
Stamboel nieuwe stijl, zal ik maar zeg
gen, oftewel Bangsawan, werd ook
plaats ingeruimd voor revue en caba
ret. Miss Dja en Miss Riboet gaven
voorstellingen voor de betere stand in
de bioscoopzalen, maar de biliken
"theaters" bleven behouden voor het
minder draagkrachtige publiek. Vooral
Miss Riboet heeft hierdoor haar popu
lariteit nog meer vergroot. Miss Dja,
van groter allure dan Miss Riboet - ik
geloof dat ze zelfs in de stadsschouw
burg voorstellingen heeft gegeven -
werd door een Amerikaanse producer
ontdekt. Zij en haar groep vierden later
triomfen in San Francisco. Bij mijn
schoonvader zag ik een prachtige foto
van deze mooie Javaanse. Gesigneerd
en nog wat erbij, gestuurd uit de Sta
tes. Ja, ja, maar mijn schoonvader was
ook niet de eerste de beste.
Het laatste wat ik van Miss Dja gezien
heb, is een kleurenfoto in een "ES-
QUIRE"-nummer van 1945. Een schit
terende foto van haar en haar partner
die in de "Zon en de Maan" dansten.
"De liefdesdans van de Zon en de
Maan".
Een keer ben ik met mijn ouders mee
geweest naar Miss Riboet. Ik had ei
genlijk niet veel zin, maar wou ze niet
teleurstellen. Ik was toen zestien, HBS-
er en vond het maar niks, zo'n avondje
Miss Riboet. Hoe vergiste ik me. Wat
was ze geweldig, wat een ras-artieste,
wat een vrouw Veel beter, nee, gro
ter, veelzijdiger dan die je tegenwoor
dig vaak via de "Buis" ziet. En de
"badoets" Aspirin en Botol Ketjap de
den heus niet onder voor de door mij
zelf zo bewonderde André en Frans.
Wat heb ik gelachen, wat heb ik me
geamuseerd en heus niet alleen om
dat pa en maatje er bij waren. Later
ben ik nog vaak alleen naar M i ss
Riboet geweest. Pa geraakte zelfs in
de schulden door Miss Riboet, maar
dat kwam doordat hij de nichtjes en
neefjes en onze baboe's meenam.
Maatje en hij zaten dan op de duurste
plaatsen en de rest "klas kambing".
En de Stamboel "nieuwe stijl" hoe von
den ze die? Nee, dat maakte voor mijn
ouders niets uit.
Toch zou zijn liefde voor de stamboel
de oorzaak worden van een ernstig
conflict tussen Pa en mij. In '35 was ik
afgestudeerd (onderwijzer met H.A.),
maar een betrekking bij het gouverne
ment was in die crisistijd uitgesloten.
De zogenaamde Wilde Scholen brach
ten uitkomst, maar weinig inkomsten.
Dertig gulden per maand, terwijl ik
jaren lang een beurs had genoten van
vijftig gulden per maand. Na een jaar
gelukte het me, na ik weet niet hoeveel
sollicitaties, een baan te krijgen bij het
gesubsidieerde Bijzonder Onderwijs.
Weliswaar nog onderbetaald, 76 gul
den per maand, i.p.v. de 120 waar ik
10
