TEMU LAWAK EN KUNYIT
TWEE VEELZIJDIGE PLANTEN
door Jan A. Krancher
Het genus Curcuma behoort met de geslachten Zingiber (gember) en Elettaria
tot de farmaceutisch meest belangrijke soorten van de familie Zinqiberaceae
De Zingiberaceae vormen een grote, tropische familie van overblijvende kruid-
achtige planten met rhizomen (wortelstokken), die vaak vlezig verdikt zijn en met
bladeren in de bladschede met ligula (zie tekeningen). Ze worden gekenmerkt
door het voorkomen van vluchtige olie. Tegelijkertijd komen harsen, kleurstoffen
en scherp smakende stoffen (acria) voor. Ook polyfenolen en flavenoides zijn
algemeen terwijl zetmeel de belangrijkste reservestof vormt. De olie cellen ko
men voornamelijk voor in de rhizomen, minder in de stengel en blad en het minst
in de wortels. Curcuma verenigt in zich eigenschappen van een kleurstof een
specerij en een geneesmiddel en er zijn zo'n 42 Curcuma soorten beschreven
In dit artikel concentreren we ons op twee soorten, de temoe lawak en koeniit'
Nieuwe schrijfwijze: temu lawak en kunyit.
Geschiedenis van de planten
Naams verwarring door het grote aan
tal benamingen en verwisseling door
gelijkenissen hebben steeds een grote
rol gespeeld. Zo is in de geschiedenis
een soort Cyperus beschreven die op
gember lijkt maar bij kauwen geel
wordt en een bittere smaak heeft. On
getwijfeld is hier sprake van een cur
cuma soort. In het Hooglied in het
Oude Testament is uit de oorspronke
lijke Hebreeuwse tekst het woord
'karkum' abusievelijk vertaald door
saffraan en niet door curcuma ('nardus
en saffraan, kalmus en kaneel in an
dere bijbel vertalingen ook wel door
crocus. De overeenkomst in kleur komt
ook tot uitdrukkig in de benaming
'saffraen van Indien' terwijl Marco Polo
en Ibn Baithar curcuma met saffraan
vergelijken. Ten slotte is de gele kleur
ook verantwoordelijk voor de verwis
seling met Chelidonium, een andere
plant. Na uitvoerig botanisch onder
zoek is vastgesteld dat Curcuma xan-
thorrhiza Roxb. (temu lawak) als stam-
plant van temoe lawak moet worden
beschouwd.
Soms wordt ten onrechte de naam Cur
cuma amara gebruikt. Curcuma domes-
tica (kunyit) is de juiste benaming voor
de vroeger algemeen als Curcuma Ion-
ga bekende stamplant van 'turmeric'
(Gelbwurtz) die vooral als specerij nog
steeds wordt gebruikt. De latijnse naam
Curcuma is afkomstig van het arabisch
woord 'kurkum', waarvan waarschijn
lijk ook de betekenis van crocus voor
saffraan valt af te leiden.
Gebruik en werking
Curcuma soorten worden van oudsher,
vooral in de landen van herkomst ge
bruikt als kleurstoffen, specerij en ge
neesmiddel. De geïsoleerde kleurstof
fen vinden toepassing bij het kleuren
van zijde en leer, maar ook van levens
middelen als kaas en mosterd.
Temu lawak
Het gebruik van temu lawak heeft een
rijke geschiedenis. De Portugezen be-
28
schreven de toepassing er van in Z.O.
Azië al in 1563. De inlanders van Java
hadden voor de plant een grote scala
van toepassingen o.a. tegen koorts
(malaria), galaandoeningen en hard
lijvigheid. Een aftreksel van verse of
gedroogde schijfjes werd ook ter be
vordering der melkafscheiding door de
inheemse vrouwen gebruikt in het
voormalig Nederlands-lndië. Ook nu
wordt de temu lawak nog gebruikt als
alternatief geneesmiddel. Vroeger wer
den van het zetmeel verscheidene deli
catessen gemaakt, zoals dodol temu
lawak (Sundanees), gemengd met gula
djawa en bubur pati temu (Javaans).
Dit zetmeel wordt verkregen door het
raspen van de wortels en het uitknij
pen van dit raspsel in water boven
een zeef.
Temu lawak wordt in talrijke geneesmid
delen bij allerlei ziektebeelden gebruikt.
Het komt in vrijwel alle samengestelde
Javaanse geneesmiddelen voor, vaak
Kunyit
(Curcuma domestica Val.)
Temu Lawak
(Curcuma xanthorrhiza Roxb.)
in combinatie met andere vluchtige
oliën bevattende geneeskruiden. Zowel
de gedroogde wortelstok als het pers-
sap van het verse rhizoom worden ge
bruikt. Het inlands gebruik vindt voor
al plaats in de vorm van thee (empoe).
Daarnaast vindt toediening plaats door
inademing van verbrandingsprodukten,
als poeder, droog extract, electuariurri
of in zalven. In Nederland is het in de
handel in de vorm van tabletten en
gesneden wortelstok (Firma Singer) en
temoe lawak gallex tabletten (Land
man-De Toren).
Temu lawak wordt gebruikt tegen cho
lelithiasis, cholengitis, cholecystitis,
dyskenese der galwegen, postopera
tieve behandeling der galwegen, insuf-
ficientie van lever en galwegen, chro
nische constipatie en spijsverterings
stoornissen ten gevolge van onvol
doende galsecretie. Bovendien wordt
geclaimed dat temu lawak antimicro-
biele activiteiten vertoont die micro or
ganismen in de darm, die in staat wor
den geacht tot vorming van carcino-
gene stoffen uit steroïden, aanwezig
in voeding en secreties, te kunnen uit
schakelen.
Bij de beïnvloeding van de galfunctie
onderscheidt men drie vormen:
cholerese d.i. stimulering van de gal-
vorming waarbij de hoeveelheid in
de gal uitgescheiden stoffen toe
neemt;
hydrocholerese, waarmee aangeduid
wordt dat slechts het gal volume
toeneemt;
cholagoge werking (cholekinese) d.i.
de bevordering van de galblaas ont-
lediging (Gtol, 1975).
