OUDE EN NIEUWE NAAMGEVING VAN DE OOSTINDISCHE ARCHIPEL
(I)
door drs. G. C. Molewijk
Het is op zichzelf niet zo buitengewoon dat een staat of een gebied meerdere benamingen kent; ons eigen land heet
officieel Koninkrijk der Nederlanden doch Nederland, Holland en de Lage Landen zijn meergebruikelijke aanduidingen, en
het Verenigd Koninkrijk wordt behalve Groot-Brittannië ook wel Engeland of Albion genoemd. Aan deze namen kleven
vaak verschillende betekenissen of gevoelswaarden, die bovendien door de tijd heen kunnen verschuiven.
Dit artikel handelt over de verschillende geografische, volkenkundige, staatkundige en eventuele andere aanduidingen
die er in de loop der tijden voor de Oostindische archipel zijn gebruikt. Over deze "begripsgeschiedenis"vinden we
verspreid in de literatuur een aantal opmerkingen, maar voor zover ik weet is hier nooit enig systematisch onderzoek naar
verricht. Ook dit artikel is daartoe slechts een eerste aanzet en steunt voornamelijk op gegevens waar ik in het kader van
een ander onderzoek op ben gestoten 1). Ik wil beginnen met een uitleg van het reeds zeer oude begrip Indië.
Het geografische begrip Indië.
India, of Indië zoals wij in het Neder
lands plegen te zeggen, is een uit de
Oudheid stammende geografische naam
die sloeg (en slaat!) op het gebied ten
oosten van de Indus en ten zuiden van
de Himalaya. Reeds Herodotus ver
meldde dat Indiër stond vooreen groot
aantal stammen of volkeren die qua
taal en leefwijze zeer verschillend
waren. Geleerden als Plinius en Pto-
lemaeus onderscheidden India intra
Gangem ("Indië binnen de Ganges";
dat betekent ongeveer het huidige
Pakistan en India), en India extra
Gangem ("Indië buiten de Ganges";
Bengalen en de verder oostelijk ge
legen streken). Minder vaak sprak men
ook nog wel van het Derde of Ethio
pische Indië ten westen van de Indus,
waarmee ongetwijfeld Perzië, Zuid-
Arabië en de Hoorn van Afrika werden
bedoeld.
Over het algemeen duidde Indië echter
Zuid-Azië ten oosten van de Indus aan
2). Voor de archipel bestond geen
aparte naam doordat de geografie daar
van niet of slecht bekend was. In de
Middeleeuwen werd deze kennis uit
gebreid tot China en Japan (men den-
ke aan de reis van Marco Polo). Deze
landen rekende men niet altijd tot
Indië en werden ook wel Cathay en
Cipango genoemd. China werd ook
wel weer onderscheiden in het eigen
lijke Cathay of Noord-China en het
zuidelijk Manzi. Al deze benamingen
duidden echter steeds vaag begrensde
streken aan.
Christoffel Columbus bereikte in 1492
het gebied dat thans Amerika heet,
maar dat toen niet bekend was zodat
hij kon denken in Oost-Azië, vlakbij
Cathay en Cipango te zijn. In navolging
van Columbus sprak men al snel over
de nieuw ontdekte gebieden als Indië
en over de inwoners daarvan als India
nen. In 1498 bereikte Vasco da Gama
voor de Portugezen via Kaap de Goede
Hoop de stad Calicoet in het huidige
India. Alhoewel de naam Amerika al
kort na 1 500 vooral door toedoen van
de Duitser Martin Waldseemüller in
gebruik kwam bleven de Spanjaarden
hun Amerikaanse koloniën met Las
Indias aanduiden en de Portugezen
noemden hun diverse bezittingen in
het Indische-Oceaangebied Estado da
India.
Doordat het verwarrend was dat vrij
wel de gehele wereld gelijk werd
aangeduid, ontstond het onderscheid
West-lndië (Amerika) en Oost-lndië
(Azië). Ook de Nederlanders waren
hiermee bekend; zo was de VOC oos
telijk van de Kaap werkzaam en de
WIC in Amerika alsmede West-Afrika.
De op geografisch terrein geleerde
compilator Olfert Dapper3) kon daar
om in 1672 schrijven:
"Indiën wordt alzoo genoemt na
den stroom d'lndus. De naem Oost
word gemeenlijk by Indiën ge-
voeght, uit oorzake het meer na 't
ooste gelegen is, als eenig ander
gewest: als ook tot onderscheid
van Amerika, dat men gewoonelij-
ken West-lndiën noemt".
Dit spraakgebruik is tegenwoordig
anders; West-lndië is ingekrompen tot
de Antillen en het vasteland ongeveer
van Florida tot Frans-Guyana en de
benaming Indiaan die vroeger voor
zowel een Amerikaanse als een Azia
tische inlander stond, is in die laatste
betekenis verdwenen. In ieder geval in
onze streken is in plaats van Amerika
soms ook wel de benaming Nieuw-
Indië of India Nova gebruikt.1).
Een voor ons gebruikelijker indeling
dan de bovengenoemde is de verdeling
van Oost-lndië in de betekenis van
Azië in Voor-lndië (de tegenwoordige
staten India, Pakistan, Bangla Desh en
Sri Lanka), Achter-lndië (Birma, Thai
land, Laos, Cambodja en Vietnam) en
een Oost-lndië in engere zin (het
schiereiland Malakka, de archipel en
de Philippijnen). Voor zover ik kan
nagaan dateert deze geografische in
deling uit de negentiende eeuw. Gezien
de toenmalige overheersende positie
van Europa is de indeling Voor, Achter,
Oost en West gezien vanuit dat wereld
deel, net als de namen Midden-Oosten
(of Nabije Oosten) en Verre Oosten.
Erhebben echteraltijd varianten opdit
schema bestaan. Zo schreef Daniël
Havart in 1 693 over Oost-lndië dat het
"in zig begrijpt het gantsche Aziatische
gedeelte des werelds", dus in de oude
betekenis en inclusief China, maar dat
het in een beperktere betekenis sloeg
op het Rijk van de Groot-Mogol, ge
legen binnen de Ganges5). Hier be
tekent Oost-lndië dus niet de archipel
maar wat wij Voor-lndië noem(d)en! In
de zeventiende en achttiende eeuw
sprak men verder vaak van Indiën,
voor ons gevoel een meervoudsvorm
doch destijds veelal niet zo bedoeld,
terwijl Indië en India door elkaar
gebruikt werden. Ook verderop zal
blijken dat er geen officiële, door
iedereen gelijk gebruikte nomenclatuur
bestond.
De Staatkundige benaming
Nederlands-lndië.
Deze ons zeer vertrouwde benaming
dateert al uit de zeventiende eeuw. In
de Amsterdamse kerkarchieven be
vindt zich namelijk de volgende aan
tekening:
"1625,15 Febr. Coen (Jan Pietersz.)
van Hoorn, oud 38 jaren, Generaal
van Nederlants India, wonende in
de Warmoesstraat, enz." 6).
en Joan Cunaeus, in 1651-1652 als
gezant van de VOC op weg naar het
Perzische hof te Isfahan omschreef
zichzelf in het verslag van Cornelis
Speelman over die tocht:
"Raad-ordinaris van Nederlandsch
India, mitsgaders expres ambassa
deur aan 't coninglijke hoff7).
In al deze en andere gevallen sloeg
Neder!ands(ch)-lndië niet zozeer op
de archipel, maar op alle bezittingen,
factorijen en invloedssferen van de
VOC: de betekenis was dus iets als
Nederlands-Azië, zij het dat de Kaap
er ook toe gerekend werd. Deze bete
kenis laat zich soms ook uit boektitels
afleiden. Zowel in Francois Valentijns
Oud en Nieuw Oost Indien (1 724-
1 726) als in het anonieme Batavia, de
hoofdstad van Neêrlands O. Indien
1782-1 784) werden alle gebieden van
de Kaap tot Decima beschreven.
Na 1800, toen de bezittingen van de
VOC aan de staat waren overgegaan,
en na tijdelijk in Engelse handen te
zijn geweest, al snel tot de archipel
werden ingekrompen, werd de bena
ming Nederlandsch-lndië beperkt tot
het onder Nederlandse invloed staan
de gedeelte daarvan. In 1818 komt
deze naam voor het eerst voor in
artikel I van het "Reglement" op het
beleid van de regering enz. enz. in 's
Lands Aziatische bezittingen"8). Oost-
lndië en Nederlands-lndië duidden
dus verschillende zaken aan!
6
