GELEZEN..
O
Twee zijden van
een waterscheiding.
BATAVIA HOLIDAY
uit het eerder stroomgebied tot hel
derheid geraken" (pag. 15).
Herinneringen aan Indonesië voor en
na de onafhankelijkheid,
door Elien Utrecht.
Het is geen literair boek, het debuut
van Elien Utrecht.
Integendeel zelfs: "Alle personen in dit
boek hebben in de werkelijkheid een
plaats ingenomen geheel overeen
komstig de beschrijving" staat er bijna
dreigend voorin het boek. En inder
daad, er wordt weinig versluierd. De
'progressieve' Ernst Utrecht, waarmee
de schrijfster getrouwd was, blijkt thuis
een ouderwets-tirannieke man te zijn
die zijn vrouw het halen van haar rijbe
wijs probeert te verbieden en zonder
overleg huisgenoten in huis opneemt
voor wie het vrouwtje vervolgens
moet zorgen. Ook verder blijkt hij het
type te zijn dat zich vooral met de gro
te dingen (politiek, onderwijs, demo
cratie e.d.) bezig wenst te houden en
de kleine dagelijkse zaken, zoals finan
cieel het hoofd boven water houden in
een derde wereldland, opvoeding van
het eigen kind, leven onder constante
dreiging van armoe en geweld, aan het
zwakke geslacht, de echtgenote
overlaat.
En ook over de eigen familie verhult de
schrijfster niets. Dat beide families op
hun huwelijk tegen waren omdat de
partner een Indo was. En al helemaal
tegen het plan van het jonge paar om
te opteren in een tijd (1951) waarin de
meeste Indo's naar Nederland of ten
minste naar Westelijk Nieuw-Guinea
afreisden. Dat de ouders daarom niet
eens op hun huwelijk verschenen en
dat er gedurende de moeilijke tijd in In
donesië, met name na de machtsover
name door Soeharto, de definitieve
breuk niet ver af was. Ze roert het al
lemaal aan, ze neemt geen blad voor
de mond, al doet ze het aloes. En daar
om is het zo jammer dat de schrijfster
de belofte die ze haar lezers aan het
begin van het boek doet, niet nakomt.
"De oorlog en het jaar dat daarop
volgde neem ik als waterscheiding",
aan de ene zijde van die scheidslijn ligt
Indië "een tijdperk dat overwegend
bepaald is door sociale normen, zoals
die door de blanke enclave werden
vastgesteld" en aan de andere zijde ligt
Indonesië "waar belevenissen tot volle
wasdom komen en gemiste inzichten
Tot wasdom komende belevenissen,
tot helderheid gerakende inzichten, ik
had zo gehoopt dat Elien Utrecht dat
proces in haar memoires zou beschrij
ven. Haar Indische tijd, toen ze - zo
beschrijft ze - jong en onwetend was,
èn - voeg ik eraan toe - Indisch, gebo
ren in een Indische familie uit een vader
die zelf "in zijn levenshouding werd ge
hinderd door zijn gemengd Nederlands-
Indonesische afkomst" (pag. 27). Maar
die toch zo vanzelfsprekend voor de
Nederlandse kant koos dat Eliens late
re keus voor Indonesië als collaboratie
ervaren werd. Hoe was dat, om die
overstap te maken? Hoe was dat om
zo Hollands Indisch te zijn? En hoe oor
deel je daarover als je later uit volle
overtuiging Indonesisch wordt? En ook:
wat is en (eventueel) blijft er Indisch
aan je ondanks je (nieuwe) nationa
liteit?
Elien Utrecht laat deze zaken liggen.
Oh nee, ze verzwijgt ze niet, ze roert
ze wel aan, ze verhult niets. Maar ze
geeft er geen inzicht in. Althans niet
zoals ze, met een kleine anekdote, of
soms alleen maar een bijzin, een door
kijkje geeft in het karakter van haar
echtgenoot of in de ongemakken en
vreugden van haar huwelijk. Ze roert
ze wel aan die heikele onderwerpen:
het Indo-schap, de positie van de Indo
door de eeuwen heen en tijdens de
laatste oorlog en de bersiap, de positie
van de vrouwen zelfs daarin (pag. 26).
Maar zij raakte mij daarbij niet, want
het ging over niets. Haar opmerkingen
zijn te obligaat: "Hebben de moeders
bij de opvoeding van haar onwettige
kinderen enige medezeggenschap ge
had? Dat zal hebben afgehangen van de
persoonlijke verhoudingen in de be
trokken gezinnen en vooral van de
opstelling van mijn overgrootvaders".
Of ze zijn me te objectief, dat wil zeg
gen te vrijblijvend: "Of mijn vaders
klachten gerechtvaardigd waren of
niet, hij ervoer de situatie (in de kolo
nie) als discriminerend" (pag. 27). En in
alle gevallen zijn haar beschrijvingen me
te verstandelijk. Zoals het volgende
lange citaat moet duidelijk maken:
"Later, in naoorlogse jaren, ben ik er
over gaan nadenken dat de sociale
underdog-geest bij oudere "Indische"
Nederlanders nog heden ten dage
voortleeft bij velen van hen die zich na
de oorlog in Nederland hebben ge
vestigd. De mate van onvoorwaardelij
ke en welhaast kritiekloze gezags
getrouwheid aan het Nederlandse
patria is bij hen opvallend groot en
kan naar mijn idee niet los worden ge
zien van de typisch koloniale verhou
dingen van weleer en de veelal
ongeschreven voorschriften die de sa
menleving in stand hielden" (pag. 28).
Juist: de veelal ongeschreven voor
schriften, die de samenleving bij elkaar
hielden, die zijn nu interessant. Waaruit
bestonden die voorschriften? Wie, wel
ke sociale groep, had ze - ongezegd -
geformuleerd? Wie volgde ze op?
Waarom? En ten koste van wat? Wat
gebeurde er als ze niet werden opge
volgd? En hoe werden ze geëffec
tueerd?
Dat zijn vragen die alleen maar beant
woord kunnen worden door mensen
die erbij zijn geweest. Die deelnemers
waren, en wel deelnemers vanuit een
bepaalde positie. Die van de Indische
Nederlander in de kolonie. Het zijn
overigens vragen die niet door wille
keurig iedere deelnemer, hoe Indisch
ook, beantwoord kunnen worden.
Omdat beantwoording een bereidheid
tot afstand nemen impliceert, een be
reidheid tot kijken vanuit een andere
invalshoek dan je van huis uit gewend
bent, en een bereidheid om emotione
le zaken emotioneel te herijken.
Elien Utrecht voldoet aan de meeste
randvoorwaarden: ze is niet dom en
niet bang, ze is ervoor opgeleid en ze is
Indisch. Maar het lukt haar niet. Juist
niet op dit vlak, dat ogenschijnlijk min
der persoonlijk, emotioneel en privé is
dan een huwelijk.
Rara hoe kan dat?
EDY SERIESE
Twee zijden van een waterscheiding, Elien
Utrecht, Uitg. SUA. 250 pag., paperback,
prijs f 45,-
Tour travel service in Indonesia
Jakarta - Bali - Lombok tour
Groep van minimaal 35 personen
US$ 725,- p.p.
minimaal 4 pers.:
volwassenen US$ 775,- p.p.
kinderen US$ 600,- p.p.
Incl. AC bus, hotelaccomodatie ont
bijt, entreebiljetten.
Vliegticket niet inbegrepen.
Informatie adres:
Salemba tengah 78
Jakarta Pusat
tel. 3908594/3901506 en 3901513
38