GELEZEN.
Twee zielen, twee
gedachten. Tijdschriften
en intellectuelen op
Java (1900-1957)
Liesbeth Dolk,
In den beginne was er Multatuli. Zo zou
je, enigszins oneerbiedig, een geschiede
nis over Indonesische intellectuelen kun
nen beginnen. Want het is Multatuli's
Max Havelaar waar nagenoeg de hele
generatie westers opgeleide Indone
sische intellectuelen schatplichtig aan is.
In een ruimer kader is de invloed van de
Nederlandse cultuur op Indonesische
intellectuelen, en de interactie tussen
Nederlanders en Indonesiërs het onder
werp van Twee zielen, twee gedachten.
Tijdschriften en intellectuelen op Java
(1900-1957)'. Een onderwerp waarop
neerlandica Liesbeth Dolk (1954) in
november 1993 in Leiden promoveerde.
Het boek is opgebouwd uit vier delen,
die zich gemakkelijk afzonderlijk laten
lezen. Het zwaartepunt van het boek ligt
op de jaren 1940-1950. Deze periode,
schrijft Dolk, verteld 'het fascinerende
verhaal van een Nederlands-Indone
sische relatie waarin gemiste kansen,
wederzijdse misverstanden, angst en illu
sies de boventoon lijken te hebben
gevoerd'.
In het eerste hoofdstuk komt de relatie
tussen Multatuli en Indonesische intellec
tuelen aan de orde. De andere hoofd
stukken behandelen de tijdschriften 'De
Fakkel'( 1940-1942), 'Uitzicht' 1946-
1947), 'Het Inzicht' (1946-1947),
'Opbouw-Pembinaan'( 1947) en 'Oriënta
tie' (1947-1954).
Multatuli's Max Havelaar speelde een be
langrijke rol in het opkomende Indone
sische nationalisme. Voor Indonesische
intellectuelen was Mutatuli's meester
werk een bron van inspiratie en een
geliefd boek om uit te citeren. Drie pas
sages uit Max Havelaar worden regelma
tig aangehaald; 'Saïdjah en Adinda, 'De
toespraak tot de hoofden van Lebak' en
natuurlijk de beroemde slotwoorden
gericht aan koning Willem III: "En dat
daarginds uw meer dan dertig millioenen
onderdanen worden mishandeld en uit
gezogen in uwen naam
Multatuli werd gezien als een moedig en
integer idealist en strijder tegen onder
drukking. Dat het juist een Nederlandse
schrijver en ambtenaar was die zich
bekommerde om de onderdrukte Javaan,
maakte op hen diepe indruk. Ook isla
mieten zagen in Multatuli een held die
een vergelijking met de profeet Moham
med in zijn beginperiode kon doorstaan;
beiden zetten zich onder moeilijke
omstandigheden in voor een onderdrukt
volk. Multatuli groeide uit tot een volks
held, een symbool van nationalistische en
anti-koloniale denkbeelden. De schrijver
Pramoedya Ananta Toer gaat hierin het
verst als hij over Neerlands beroemdste
ambtenaar-met-hart-voor-de-inlander
schrijft: 'Hij is het beginpunt van de
Indonesische geschiedenis'.
Deze bewondering voor Multatuli geeft
in een notedop de ambivalente houding
aan van Indonesische intellectuelen
tegenover het Westen. Enerzijds volgde
men de westerse cultuur en werd haar
superioriteit aanvaard, anderzijds waren
de Indonesiërs van deelname eraan uit
gesloten en verzetten zij zich tegen hun
overheersers. De westerse beschaving
was ook de beschaving van de koloniale
onderdrukker. Veel Indonesiërs wisten
niet goed raad met deze dubbelzinnige
gevoelens. 'Twee zielen, twee gedachten
in één persoon', zo verwoordde de arts
Gezicht op Lebak
