De slaolie-stijl
uit de kunst
Door dit wereldberoemde affiche uit 1894 van de Indische
kunstenaar Jan Toorop (1858-1928), werd de Jugendstil in
Nederland spottend slaolie-stijl genoemd.
Desondanks is het affiche uitgegroeid tot één van de iconen
van de Nederlandse Jugendstil en komt het voor in elk interna
tionaal overzichtsboek over deze stijl. Musea over de hele
wereld, van de Verenigde Staten tot aan Japan, hebben dan ook
zo'n affiche in hun collectie.
Het bestaat in drie kleurstellingen: roodbruin met geelgroen,
zwart met geel en paars met geelgroen en werd uitgevoerd in
steendruk (litho) door de firma S. Lankhout Co.
Aan het eind van de 19de eeuw was het affiche een nieuw feno
meen. Reclamebiljetten werden door kunstenaars ontworpen
voor culturele evenementen, maar ook om producten aan te
prijzen. Oude affiches zijn zeldzaam, omdat ze vaak na gebruik
worden weggegooid.
Toen ik het affiche van de Delftsche slaolie in 1969 voor het
eerst zag, werd ik getroffen door de sterke esthetische werking
van het ontwerp. Ik had nog nooit zoiets moois gezien. Die aan
trekkelijkheid wordt veroorzaakt door de evenwijdig golvende
lijnen van de haren van de twee vrouwen, die als vlakvulling
dienen en de zwierige manier waarop de fin de siècle japonnen
met de grote pofmouwen zijn gedrapeerd. Deze japonnen zijn
versierd met batikachtige bloem- en sterpatronen. Er gaat een
geheimzinnige sfeer van het affiche uit. Alsof er twee hoog
priesteressen bezig zijn met een rituele handeling. De vrouw
rechts heeft het slanke, stijve silhouet van een wajang kulit, die
net als bij de wajang haar handen rechtstandig voor zich houdt,
alsof ze iets wil bezweren. Deze houding komt trouwens ook
voor bij oud-Egyptische wandschilderingen. Met opgeheven
hoofd en een lege blik in haar Egyptische vormgegeven oog,
staart ze in de ruimte. De zittende vrouw, waar mogelijk
Toorop's schoonzuster Janet Hall model voor stond, heeft een
verheven uitdrukking op haar veroosterd gezicht, terwijl ze de
sla met de olie aanmaakt. Beide vrouwen zijn verzonken in hun
eigen gedachtewereld, een kenmerk van het symbolisme, een
kunststroming van rond de eeuwwisseling, waarin Toorop een
t UkRIHOVT t C?
meester was. Elke centimeter van het beeldvlak is gevuld. Deze
zogenaamde horror vacui (de angst voor de ruimte) komt ook in
de Indonesische kunst veel voor. Door hét overheersende gol
vende lijnenspel zou je haast vergeten dat het om een reclame
biljet voor slaolie gaat. De aardnoten, het wapen van de
Nederlandse Olie Fabrieken en de flessen aan weerszijden van
de naam verwijzen echter naar het product, o
Frans Leidelmeijer bespreekt
iedere maand een kunstobject
dat ontstaan is uit Europese en
Indische kruisbestuiving.
februari 2004 43
