reportage
Vlucht KL 810 uit Jakarta
heeft een vertraging van ruim een kwartier.
Het toestel met Leonard Retel Helmrich aan
boord landt daarom niet om 5.50 uur, maar
om 6.06 uur. Nog altijd voor het ochtend
gloren, maar in Indonesië nadert de zon
al zijn hoogste punt. Hij vindt het dus een
prima plan om het interview met Moesson
op dit vroege tijdstip te doen, mailde hij voor
vertrek uit Jakarta. Bovendien heeft hij later
die dag nog twee interviews, want morgen
vliegt hij alweer meteen door naar Amerika.
Zijn documentaire Stand van de sterren
(Position among the stars) is geselecteerd
voor het Sundance filmfestival van Robert
Redford. Daar zal de film op de privé-ranch
van Redford worden vertoond.
Leonard Retel Helmrich (Tilburg, 1959) is hot.
December vorig jaar was Stand van de sterren
de openingsfilm op het IDFA (International
Documentary Festival Amsterdam) en werd
de documentaire bekroond tot beste film van
het festival. Daarmee werd hij de eerste film
maker ter wereld die tweemaal het IDFA op
zijn naam schreef. Want ook zes jaar eerder
won hij de prijs voor de beste film met zijn
documentaire Stand van de maan.
Samen met Stand van de zon (2001) en Stand
van de maan (2004) vormt Stand van de ster
ren (2010) een drieluik over de Indonesische
familie Sjamsuddin. Daarin volgt Retel Helm
rich grootmoeder Rumidjah, haar zoons Dwi
en Bakti en kleindochter Tari, die na het over
lijden van haar ouders wordt opgevoed door
haar oma en haar twee ooms. Aan de hand
van hun levens schetst Retel Helmrich een
beeld van het Indonesië van nu. Maakten we
in het eerste deel kennis met de familie tegen
de achtergrond van de politieke omwenteling
in Indonesië na het aftreden van Suharto eind
jaren negentig, in het tweede deel konden
we zien hoe de islam zijn intrede deed in het
gezin van de christelijk opgevoede Rumidjah,
en in het derde deel hoe naast religie ook de
globalisering haar sporen nalaat in het dage
lijks leven van de familieleden.
Wie een van zijn films heeft gezien, weet
dat hij bovendien een geheel eigen stijl van
filmen heeft ontwikkeld. Retel Helmrich
kruipt dicht op zijn onderwerp. Zo dicht dat
je jezelf als kijker afvraagt hoe hij het toch
klaarspeelt om zulke intieme beelden te
schieten. Alsof de mensen die hij filmt zich
niet bewust zijn van zijn aanwezigheid. En
ook de dieren die hij voor zijn camera krijgt,
lijken zich onbespied te wanen.
Stof genoeg dus om over te praten. En dat
wil Retel Helmrich zondermeer. Maar eerst
wil hij het thuisfront laten weten dat zijn
vlucht veilig is verlopen. Even skypen met
Jakarta. 'Allo, allo..., allo, allo...' Het gesprek
dat volgt in het bahasa Indonesia duurt niet
lang. 'Hati-hati, ja', zegt hij voordat hij de ver
binding weer verbreekt. 'Mijn vrouw zat in de
auto, dus ik heb haar gezegd dat ze voorzich
tig aan moet doen in het verkeer.'
Een maand of vijf per jaar woont hij bij zijn
vrouw en dochter in Indonesië, een maand of
vier is hij in Nederland en de rest van het jaar
reist hij de wereld over om te filmen, les te
geven of filmfestivals te bezoeken. 'Het heeft
geen zin om ze naar hier over te laten komen,
want het grootste deel van het jaar ben ik
zelf niet eens in Nederland.'
Skype is een ideale uitvinding, zegt hij. Als hij
niet in Indonesië is, kan hij toch elke dag zijn
vrouw en dochter zien. Zoals vorig jaar toen
hij samen met zijn neef Jasper Naaijkens een
jaar lang op Harvard aan de montage van
Stand van de sterren werkte. Zijn manier van
filmen was de Amerikanen ook opgevallen.
'Ze zagen dat ik uit heel intuïtief gedraaid
materiaal, zonder interviews, zonder voice-
over, toch een heel strak verhaal kon vertel
len.' Waarna een invitatie volgde om aan de
prestigieuze universiteit les te komen geven.
Single shot cinema noemt hij zijn manier
van filmen. 'Dat zegt in de eerste plaats iets
over hóe je filmt. De werkelijkheid is niet
opgedeeld in stukjes. Alles is met elkaar ver
bonden. Gebeurtenissen lopen in elkaar over.
Dat gevoel wil ik in mijn films overbrengen.'
Daarom neemt hij zoveel mogelijk in één
shot op. 'De camera loopt zolang het drama
duurt en pas daarna bepaal ik in de montage
welke delen ik weg kan laten.'
Essentieel bij het vertellen van zijn verhaal
zijn de bewegingen van de camera. Geïnspi
reerd door André Bazin, de Franse filmtheore
ticus die al in de jaren vijftig stelde dat mon
tage de ontwikkeling van film als kunstvorm
heeft belemmerd, laat Retel Helmrich de
camera zo lang mogelijk draaien, waarbij hij
de beweging niet schuwt. 'De essentie van
film is de beweging van de camera. Dat is het
eigene van film. Zodra je de camera beweegt,
voeg je cinematografisch je gevoelslaag toe.
Dat kan met geen enkele kunstvorm, alleen
met film.' Pas toen hij dat inzicht had ver
worven, begreep hij wat hem vroeger al zo
aantrok in de westerns van Sergio Leone, de
films van Stanley Kubrick en een klassieker
als Citizen Kane.
En het moet gezegd, in zijn drieluik trakteert
Retel Helmrich de kijker soms op wonder
baarlijke en adembenemende beelden. De
ene keer bevindt hij zich te midden van woe
dende demonstranten en staat hij oog in oog
met de nerveuze agenten van de oproerpoli
tie die hem desondanks rustig laten filmen,
dan weer volgt hij een van de familieleden
die over een ijzeren spoorbrug rakelings
langs de afgrond loopt, terwijl de camera
vervaarlijk boven de duizelingwekkende
diepte hangt. Of hij laat zijn camera zweven
tot vlak achter een kakkerlak die boven aan
de muur zit, waardoor we denken te zien
wat de kakkerlak ziet. Het zijn miraculeuze
beelden, waarbij je jezelf als kijker afvraagt:
hoe doet hij dat toch?
Hij knikt enthousiast. 'Dat is wat ik beoog
met single shot cinema, je bent onderdeel
van hun wereld, je bent een van hen.' De fa
milieleden raakten zo aan zijn aanwezigheid
gewend omdat hij ze al meer dan vijftien jaar
volgt.
42 Moesson
Moesson #8 februari 2011.indd 42
27-01-11 13:0
