'Ik doe alles nog met de hand,
er komt geen keukenmachine
aan te pas. Lumpangs (vijzels),
paruts (raspen) en kuah's,
de kleien potten waarin ik
de mengsels zachtjes laat
koken, zijn mijn belangrijkste
hulpmiddelen'
indonesië
Sommigen zullen het als kind nog zelf hebben
ondervonden: moeders die beras en kencur
met de oelekan fijn wreven en vermengden
met een scheutje warm water. Het papje
deed wonderen op een gekneusde enkel of
een pijnlijke spier in de schouderstreek. Of:
het sap van het blad van de papaja, met een
verzachtende werking op kleine brandwond-
jes. Klapperolie vermengd met wat citroen
druppels van de jeruk purut om de broosheid
van het haar tegen te gaan. Het zijn enkele
van de vele huismiddeltjes van weleer, tegen
allerhande kwalen en ongelukjes in en om het
huis. Een arts werd niet voor elk wissewasje
geraadpleegd. Men vertrouwde op de door
overlevering en ervaring opgedane kennis.
Bij complexere aandoeningen of om de eigen
gezondheid en die van de familie te waarbor
gen, maakten vele (groot)moeders gebruik
van de deskundigheid van de jamu-gendong.
Jamu's, medicinale dranken, bereidt uit onder
andere kruiden, bladeren, wortels, bloem
knoppen en boomschorsen. Verkocht door
uitsluitend vrouwen die volgens een vaste
route langs de deuren trokken. Herkenbaar
aan de met een slendang op de rug (gen-
dong) gebonden bamboemand vol flessen en
potjes. Ze bestaan nog steeds.
Jamu is overigens niet alleen maar in
vloeibare vorm te verkrijgen. Al in de jaren
dertig van de vorige eeuw bestonden er
kruidenmixen in sachetvorm. De inhoud
diende vermengd te worden in een glas
met gloeiend heet water. Het merk Nyonya
Meneer, herkenbaar aan de trotse beeltenis
van de onderneemster en tevens naam-
geefster, genoot toentertijd over de hele
archipel bekendheid. Meneer is trouwens
een vernederlandste verbastering van menir,
oftewel gebroken rijst. Wat iets zegt over de
beginfase van mevrouw Menir, die de onder
neming stapsgewijs tot een succes wist op
te bouwen.
Jamu heeft in de laatste decennia een
turbulente ontwikkeling doorgemaakt.
De dagelijks, door miljoenen Indonesiërs
geconsumeerde kruidencombinaties zijn
tegenwoordig in tabletten, capsules en zelfs
in blik - met handig treklipje - verkrijgbaar.
Elke grote stad, elk gehucht, kent een veel
heid aan reclame-uitingen - van bedrukte
spandoeken tot handgeschreven en kleurig
beschilderde borden - om de obat kesehatan,
de gezondheidsmiddelen, te promoten. In
de grote steden bestaan sfeervol ingerichte
wellness-shops waar jamu kan worden ge
nuttigd. Ook verkrijgbaar in pilvorm.
Janti behoort tot het legioen van duizenden
jamu-verkoopsters die nog geloven in een vers
product en het persoonlijk contact met een
klant. Haar werkdag begint om zes uur in de
ochtend in Bogor Utara, het noordelijke deel
van Bogor. De volgestouwde mand, waarmee
ze van huis vertrekt, weegt zeker tien kilo.
Veel van haar vroege afnemers zijn werkers
van de textielfabriek op steenworp afstand
van haar voordeur. Aan de poort nuttigen ze
een versterkende jamu, voordat ze aan de
slag gaan. Janti maakt ook gebruik van de
microlets, de minibusjes die een vaste route
volgen naar bestemmingen als Cilendek en
Kedung Badak, om haar waren te slijten.
'Alle kruidendranken zijn niet ouder dan
twaalf uur. Ik bereid ze in de namiddag, op
traditionele wijze. Ik doe alles nog met de
hand, er komt geen keukenmachine aan te
pas. Lumpangs (vijzels), paruts (raspen) en ku-
ali's, de kleien potten waarin ik de mengsels
zachtjes laat koken, zijn mijn belangrijkste
hulpmiddelen. Het vocht gaat na afkoeling
en na gezeefd te zijn in flessen. De bereiding
verschilt per jamu en neemt twee tot drie
uur in beslag', doet Janti uit de doeken.
Haar recepten heeft ze niet op schrift ge
steld. 'Ze zitten in mijn hoofd. Als kind zag ik
hoe mijn oma en later mijn moeder jamu's
bereidden. Ik hielp spelenderwijs mee met
het sorteren, pletten, fijnwrijven en "voor
bakken". Turun-menurun, noemen wij het.
Van moeder op dochter, van de ene op de
andere generatie overgebracht.'
De 36-jarige Janti is dertien jaar geleden
vanuit Wonogiri in Midden-Java, naar Bogor
verhuisd. 'In mijn geboortestad waren al
voldoende jamu-gendong actief. Dus het
opbouwen van een eigen vaste klantenkring
ging moeizaam, waardoor mijn inkomsten
sterk schommelden. En ik was ook nog jong,
20 Moesson
want voor het verkopen van jamu geldt: hoe
meer ervaring, hoe hoger het aanzien. Ik ben
destijds vanuit het huis van een vriendin
begonnen met het zoeken van leveranciers
- de meeste ingrediënten zijn op de pasars
te vinden - en de eerste afnemers. Nu weet
iedereen wie Ibu Janti is', verklaart ze.
Midden-Java wordt wel als bakermat van
de jamu beschouwd. Maar in heel Indonesië
maakt men al sinds mensenheugenis ge
bruik van het enorme arsenaal aan heilzame
planten en kruiden.
Janti: 'De oorsprong van de meeste recepten
is onbekend. De temu lawak-wortel is een be
langrijk ingrediënt tegen buikaandoeningen,
de olie uit kenanga-pitten tegen huiduitslag
en een sidaguri-bloem tegen de opzwellende
huid na een bijeensteek.'
Maar waar en door wie werd dit allemaal
ontdekt?
'Het is een kwestie van uitproberen en toeval
ligheden geweest. In mijn jeugdjaren deden
nog veel ouderen aan mengunyah pepaya,
aan kauwen op papajabladeren bij ontstekin
gen in het lichaam. Zo hadden ze het ooit van
hun ouders geleerd. En zeker als ze niet veel te
besteden hadden, moesten ze wel vertrouwen
op de middeltjes van vroeger.'
Binnen de muren van de kratons, de paleizen
van Yogya en Solo in Midden-Java, schijnen
veel jamu's doorontwikkeld en geperfectio
neerd te zijn. Niet alleen op het gebied van
ziektebestrijding en het bewaken van de
gezondheid, maar ook wat betreft lichaams
verzorging en cosmetica. De vrouwelijke lijn
binnen de kratons diende er immers perfect
en verzorgd uit te zien. Het verhaal gaat dat
door de eeuwen heen vorstelijke jamu-kennis
buiten de paleismuren belandde en daarmee
de bevolking bereikte. 'Neem het eivormige
kepel-fruit, met de leerachtige schil, dat
het lichaam een aangename geur geeft. De
vrucht werkt als een soort inwendige deodo
rant. Of lulur, een mengsel van onder andere
kemuning-bladeren, kunjit en diverse wortels,
waarmee de huid wordt gemasseerd. Om de
doorbloeding en verjonging van het lichaam
te stimuleren. Beide recepten zijn afkomstig
uit de kratons', laat Janti met nadruk weten.
Het Nederlands-Indisch bestuur zag in het
verleden ook het belang van de bestude
ring van de kruidengeneeskunde in. Al was
het alleen maar omdat medici met tal van
tropische ziekten en aandoeningen te maken
kregen, waarover weinig tot niets bekend
was. Er zullen vast artsen zijn geweest die
maar geen verbetering zagen bij een cholera-
patiënt en door de plaatselijke bevolking
gewezen werden op de toppen van de
sembung-plant, waarvan thee kon worden
getrokken. Een probaat middel tegen braak
neigingen en vochtverlies.
's Lands Plantentuin, het huidige Kebun Raya
in Bogor, bevatte eind 19e eeuw een aantal
laboratoria, waaronder een farmacologisch
centrum, waar de eigenschappen en de
werkzaamheid van geneeskrachtige stoffen
werden geanalyseerd. De wetenschappers
werden omringd door honderden verschil
lende variëteiten aan planten en bomen die
zich leenden voor onderzoek. Maar het zijn
vooral individuele artsen geweest die in de
dagelijkse praktijk, behalve van hun Europese
wijsheden gebruikmaakten van jamu. Uit
pure noodzaak.
De sachets, de capsules en de crèmes zijn
inmiddels gewaardeerde exportmiddelen
geworden. Het is een miljoenenbusiness.
'Ik blijf bescheiden. Mijn jamu's zijn vooral
gericht op het bewaken van de gezondheid
en eenvoudige kwalen. Voordat ik een mix
samenstel, zal ik altijd goed luisteren en kijken
naar een klant. Wat speelt er en wat is er in
de afgelopen weken gebeurd? Ik voel me te
vreden als ik een vrouw na haar bevalling kan
helpen om zich snel weer sterker te voelen. Of
iemand met een slechte eetlust weer trek kan
laten krijgen. Alles moet voor mij kleinschalig
en met respect gebeuren. Dan zal ik zelf ook
mijn kracht behouden. In de afgelopen maan
den was het erg droog in Indonesië, waardoor
de prijzen van enkele kruiden stegen. Maar
ik zal honderdmaal nadenken, voordat ik
die extra kosten in een jamu doorbereken',
verduidelijkt Janti. Jamu's smaken voor het
overgrote deel scherp, bitter of een mengeling
hiervan. Met een paar slokken vruchtensap is
die smaak te neutraliseren. 'Pahit-manis, bit
terzoet, net als het leven zelf', besluit Janti.
januari 2012 21
