INTERVIEW
daders nog altijd ongestraft rondlopen. De moorde
naars zijn nooit ter verantwoording geroepen. Ge
steund door het leger maken zij nog altijd de dienst uit
in hun dorp of kampong en intimideren ze hun omge
ving. De slachtoffers leven verder in stilte en doorstaan
lijdzaam de vernederingen die ze moeten ondergaan.
De massamoorden van 1965 hebben het land in een
collectief trauma gestort, waarvan de naweeën nog
altijd doorwerken in de samenleving. Indonesië is een
verscheurd land van daders en slachtoffers, aldus de in
Austin, Texas geboren Amerikaan Joshua Oppenheimer.
Wat heb je bij je vorige film The act of killing gedaan
om het vertrouwen van de daders te winnen, waardoor
ze zo vrijuit praten?
Joshua Oppenheimer: 'The act of killing is het resul
taat van vele jaren werk. Anwar Congo, een van de
hoofdpersonen in de film, was de 41ste dader die ik
filmde. Ik was toen al ruim twee jaar aan het draaien.
Ik ben Anwar vijf jaar blijven volgen. Al op de eerste
dag zag ik door de camera iets bij hem wat ik niet bij
de anderen had opgemerkt. Een besef dat hij schuldig
was aan iets vreselijks, ook al camoufleerde hij dat met
zijn trots voor wat hij voor zijn land had gedaan. Maar
alle daders vertelden mij direct al bij de allereerste
ontmoeting welke verschrikkelijke daden ze hadden
begaan. Ze schepten erover op. Ik hoefde hun vertrou
wen helemaal niet te winnen.
Het leken wel kleine kinderen die andere kinderen
pesten en daar trots op zijn?
Joshua: 'Ik denk dat je dat anders moet zien. Ik werd als
kind gepest. Een van de levenslessen die je dan leert, is
dat je op de een of andere manier moet begrijpen wat
je overkomt, anders wordt het ondragelijk. Dus leer
je empathie ontwikkelen. Niet dat je vrienden wordt
met de pestkop, maar je probeert te begrijpen waarom
iemand pest. Mensen scheppen op over hun wange
drag als ze nooit gedwongen worden om toe te geven
dat wat ze gedaan hebben verkeerd is. Intussen raken
ze zelf getraumatiseerd door de verschrikkelijke dingen
die ze doen. Het is voor daders verleidelijk om hun
wandaden te verpakken in een heroïsch verhaal, want
daarmee rechtvaardigen ze hun gedrag. Dat deden
moordenaars van 1965 ook door te claimen dat ze het
land hebben gered van het communisme.'
Aanvankelijk was het zijn bedoeling om de slachtoffers
aan het woord laten. 'Ik begon in 2003 met het filmen
van de nabestaanden van de slachtoffers van de geno
cide en de overlevenden. Maar al gauw kwam het leger
erachter wat we aan het doen waren. De slachtoffers
werden bedreigd en het werd te gevaarlijk. De eerste
familie waarmee ik in aanraking kwam was de familie
van Ramli, die in 1965 werd vermoord. Zijn ouders
Rohani en Runkun zijn het bejaarde echtpaar in The
look of silence. Vader Runkun leed toen nog niet aan
dementie. Hij was nog heel helder. Ik maakte kennis
met hun jongste zoon Adi, die pas na de moorden werd
geboren. Daardoor was hij niet zo getraumatiseerd als
zijn ouders. Hij wilde weten wat er was gebeurd en
ontpopte zich als degene die vragen stelde en mij in
spireerde. Hij haalde andere familieleden erbij, spoorde
buren aan om hun verhalen met mij te delen. Toen de
slachtoffers bedreigd werden en het te gevaarlijk voor
ze werd, stelde Adi voor om de daders te interviewen.
Alle slachtoffers vielen hem bij.'
Was je zelf niet bang om dat te doen?
'In het begin wel, maar de daders bleken bereidwilliger
dan ik had gedacht. De slachtoffers wilden de opna
men bekijken. Ze zeiden: Joshua, je zit op zo'n belang
rijk onderwerp. Blijf de daders filmen. Adi zei: "Iedereen
die dit ziet, moet erkennen dat er iets verschrikkelijks
is gebeurd. Iets wat nu nog altijd doorwerkt." We zijn
samen naar Jakarta gegaan om de opnamen aan de
Indonesian National Human Rights Commission te
laten zien. Daar zeiden ze hetzelfde: Blijf deze mannen
filmen nu ze nog leven. Na een paar jaar ontdekte ik
dat Adi tijdens zijn werk als opticien al zijn cliënten
ouder dan zestig ondervroeg over wat ze nog van 1965
wisten. Hij kreeg heel uiteenlopende reacties, sommige
mensen werden heel boos, anderen begonnen vrijuit
te vertellen, weer anderen klapten dicht. Dat gegeven
is de verhaallijn in The look of silence geworden.'
Tien jaar werkte Joshua Oppenheimer aan beide films.
'Tijdens het draaien werd het duidelijk dat ik twee
films zou gaan maken en dat het zolang zou duren
als ik nodig had. De ene film moest gaan over wat er
gebeurt als de daders winnen en hun overwinning aan
de gehele samenleving opleggen. De andere moest
een herinnering worden aan de slachtoffers die 50
jaar in angst en stilte hebben geleefd. Een film die laat
zien wat het met mensen doet als ze zo lang met dat
onopgeloste trauma moeten doorleven. Beide films
zijn bedoeld om de nationale leugen bloot te leggen.
Want dat is wat het is: een leugen.'
Omdat Joshua ervan uitging dat hij na het vertonen
14 Moesson
Moesson #3 september 2015.indd 14
26-08-15 15:46
