Langs de Indische laan van verlangen liggen witte villa's
met diepe tuinen, imposante gemeentehuizen in art deco-stijl
en strak belijnde zwembadpaviljoens. Een groot deel van deze
bijzondere gebouwen is inmiddels verloren gegaan.
Nu lijkt het tij echter te zijn gekeerd.
DOOR MARIJE PLOMP FOTO DISTINCTIVE SHOTS SHUTTERSTOCK.COM
De wortels van de monumentenzorg in Indonesië liggen
in de koloniale tijd. In de negentiende eeuw stuurde
het Nederlands-Indische gouvernement natuurvorsers,
geologen en archeologen op pad om de natuurlijke en
culturele schatten van de archipel in kaart te brengen.
De indrukwekkende opgraving en restauratie van de
Borobudur in Midden-Java, tussen 1907 en 1911 uitge
voerd onder leiding van Theodoor van Erp, vloeide voort
uit deze ontdekkingstochten. In 1913 richtte de koloniale
overheid de Oudheidkundige Dienst op; de opmaat voor
een reeks restauraties van archeologische objecten. Met
de Monumenten Ordonnantie van 1931 werd de bescher
ming van monumenten deels wettelijk verankerd.
Indonesische pioniers
In de eerste decennia na de Indonesische onafhanke
lijkheid lag de focus op de opbouw van de jonge natie.
Monumentenzorg had geen prioriteit. Pas in de jaren
zeventig van de vorige eeuw leidde de lobby van enkele
Indonesische architecten tot belangrijke restauratiepro
jecten. De onderstaande anekdote vertelt hoe een van
hen, het hoofd van Jakarta's Dienst voor Stadsplanning,
Wastu Pragantha Zhong (1933-2011), Jakarta's gouver
neur Ali Sadikin overhaalde om een deel van de oude
binnenstad op te knappen:
Op een zondagmiddag in het midden van de jaren
zeventig reed Zhong samen met de flamboyante en
doortastende Sadikin in een gammele Landrover door het
oude centrum van Jakarta. Sadikin wilde met eigen ogen
zien waarom de vermaarde Nederlandse architect Henk
Zantkuijl dit deel van Jakarta 'de meest menselijke stad
van Zuidoost-Azië' had genoemd. Toen hij de vervallen
Nederlandse koloniale gebouwen langs de straten vol
vuilnis aanschouwde, vroeg hij Zhong wat 'die Hollander'
in hemelsnaam had bezield om zoiets te zeggen. Maar
Zhong begreep de visie van Zantkuijl en slaagde erin
Sadikin te overtuigen.
Samen met collega-architect Han Awal en erfgoedacti
vist Soedarmadji Damais was Zhong verantwoordelijk
18 MOESSON
voor de eerste grote restauratieprojecten in Jakarta.
Dankzij deze drie Indonesische pioniers zijn onder meer
het oude stadhuis en enkele andere gebouwen aan het
Taman Fatahillah-plein bewaard gebleven, evenals Jakar
ta's kathedraal en het Chinese woonhuis van Batavia's
laatste majoor der Chineezen Khouw Kim An. Een ander
project, de restauratie van het 18e eeuwse woonhuis van
de Nederlandse gouverneur-generaal Reynier de Klerck,
ontving in 2002 de UNESCO Asia-Pacific Heritage Inter
national Award of Excellence.
De inmiddels 84-jarige Awal is nog steeds actief. Hij
is adviseur van een groot restauratieprogramma in de
oude binnenstad van Jakarta en geeft colleges aan een
nieuwe generatie architecten. Awal is gefascineerd door
de culturele en esthetische aspecten van gebouwen die
zijn ontworpen in een vervlogen tijdperk door architec
ten met een andere culturele achtergrond: 'Het begrijpen
van de historische context en de manier van denken ten
tijde van de bouw van een monument is een verrijkende
ervaring. Soms voel ik me als een arts die een kwijnende
patiënt onderzoekt. Ik stel een diagnose en behandel de
patiënt totdat hij helemaal is hersteld. Het is alsof ik een
gebouw nieuw leven geef, het een nieuwe geest inblaas
die past bij de huidige tijd.'
Nederlandse bijdrage
Bij de ontwikkeling van de zorg voor koloniaal erfgoed
in Indonesië is ook een Nederlandse architect betrokken:
Cor Passchier. Al vijfendertig jaar zet hij zich in voor het
behoud van koloniale architectuur in Indonesië. Tijdens
zijn vele reizen naar Indonesië grijpt hij iedere kans aan
om Indonesische architecten en beleidsmakers bewust te
maken van het belang voor zowel Indonesië als Neder
land, van het gedeelde erfgoed dat voorgoed verloren
dreigt te gaan. Samen met Indonesische partners zet
hij projecten op om koloniaal erfgoed te inventariseren,
identificeren en restaureren. Hij was ook betrokken bij
de gelauwerde restauratie van het woonhuis van Reynier
de Klerck. Voor het laatste onderzoek dat hij onlangs
samen met Indonesische collega's uitvoerde, maakte hij
een inventarisatie van Nederlandse forten in de archipel.
Dankzij dit project konden er maar liefst honderdtwee-
enzeventig resten van forten aan de bestaande lijst
worden toegevoegd.
Hindernissen
Ondanks de inspanningen van overheden gaan er nog
steeds unieke, waardevolle panden verloren. In Medan
vielen het karakteristieke Lindeteves Stokvis-gebouw, de
Sukamulia-gevangenis en het Sipef-gebouw ten prooi
aan de sloophamer. Er zijn een aantal redenen voor het
Moesson #3 september.indd 18
