'Het gebruik van
pesugihan is iets unieks
in onze Javaanse
mystieke cultuur
FILM
Ook op het Holland Festival:
Maar liefst 2.500 man kwamen afgelopen fe
bruari op de première af van Setan Jawa in het
Arts Centre Melbourne in Australië. Regisseur
en producer Garin Nugroho (Yogyakarta, 1961)
zit al ruim 35 jaar in het vak en is internati
onaal bekroond voor films als Daun diAtas
Bantal, Surat Bidadari en Opera Jawa. Voor
zijn nieuwste productie Setan Jawa werkte
hij wederom samen met de wereldbekende
wajangcomponist Rahayu Supanggah. De
Australische componist Iain Grandage nam de
compositie van het gedeelte voor het symfo
nieorkest voor zijn rekening. De zeven acteurs
in de film zijn allemaal professionele dansers,
behalve de hoofdrolspeelster in haar debuut
Asmara Abigail. Dansen deed Abigail tot nu
toe alleen als hobby: flamenco en paaldansen.
In ieder land waar Setan Jawa vertoond wordt,
zal de begeleidende livemuziek anders zijn:
zo zal op de Filippijnen een rockband op het
podium staan en in China een traditioneel
Chinees orkest. In Nederland wordt op 18
en 19 juni de live soundtrack bij Setan Jawa
uitgevoerd door het Rahayu Supanggah
Gamelan Orchestra samen met het Nederlands
Kamerorkest.
Deal met de duivel
Picture it: Java, jaren twintig. De arme jon
geman Setio (gespeeld door Heru Purwantu)
wordt verliefd op Asih (Asmara Abigail),
een meisje uit een gegoede, aristocratische
familie. Zijn kansen op een huwelijk zijn nihil,
laten haar moeder en grootmoeder hem
duidelijk weten. Dus zoekt hij zijn toevlucht
in pesugihan: hij sluit een pact met de duivel
om rijkdom te verkrijgen. Eenmaal rijk en een
man van aanzien, trouwt Setio zijn Asih. De te
genprestatie van Setio's deal met de duivel is
echter dat een gedeelte van zijn huis constant
in verval is en moet worden gerenoveerd, tot
dat uiteindelijk Setio zelf zal veranderen in een
pilaar van het huis. Deze vorm van pesugihan
heet pesugihan kandang bubrah. Om genade
te vragen voor het lot van haar man, zoekt
Asti contact met de Setan Jawa (een rol van
Luluk Ari). Zal zij Setio kunnen redden?
De armoede in Setan Jawa wordt veroorzaakt
door de komst van het industriële tijdperk en
het westers imperialisme. Ook tijdens de grote
armoede na de Japanse bezetting namen Ja
vanen hun toevlucht tot verschillende vormen
van pesugihan en als je nu even op het woord
googelt, krijg je honderden resultaten.
Garin Nugroho moet lachen: 'Het gebruik
van pesugihan is iets unieks in onze Javaanse
mystieke cultuur. Als je je schuldig maakt aan
corruptie, word je gepakt door de KPK [Com
missie tegen Corruptie - red.], maar als je babi
ngepet gebruikt, kan niemand je wat maken.'
Bij pesugihan babingepet offert iemand zijn
menselijke gedaante tijdelijk op om in het lijf
van een zwijn uit stelen te kunnen gaan.
Inspiratie
Voor Setan Jawa liet Garin Nugroho zich
inspireren door wajang, waar zijn jeugd in het
spirituele Yogyakarta van doordrenkt was en
die, net als film, een schaduwwerkelijkheid
creëert via een scherm. Plus zijn liefde voor
vroege geluidloze zwart-wit films Nosferatu
(Friedrich Wilhelm Murnau, 1922) en Metro
polis (Fritz Lang, 1927) - die zwart-witfilms
beschouwt Nugroho als de hoogste kunstvorm
in de geschiedenis van de film. Daarmee raakt
deze productie naar eigen zeggen Nugroho's
vroegste, diepste en meest persoonlijke inspi
ratiebronnen.
Garin Nugroho: 'Deze film met live gamelan
en met mystiek als thema is het resultaat van
verbeelding en van herinneringen uit mijn
kindertijd. Van ons huis in Yogyakarta.' Hoewel
Setan Jawa over Javaanse mystiek gaat en
zich afspeelt in de oude tijd, doet de film toch
modern en experimenteel aan, benadrukt
Nugroho, qua beeldtaal en de vrije vermen
ging van theater, zang, dans, mode en muziek:
'Ik wil dat mensen in dit vluchtige, digitale
tijdperk weer eens de schoonheid van een
live performance en van hun eigen geschie-
denis inzien. Vooral voor jongeren vind ik dat
belangrijk, dat zij alle mogelijke creatieve ma
nieren ervaren waarmee je je kunt uitdrukken.'
'Ik wilde al heel lang', gaat Nugroho verder,
'een film maken over mystiek en dan in het
bijzonder mystiek in de context van magisch
realisme. Want in magisch realisme kun je de
grenzen van de boven- en onderwereld doen
vervagen, van het bewuste en het onderbe
wuste, van licht en schaduw. Mystiek vormt
nog altijd een essentieel onderdeel van de
Indonesische samenleving, van het sociale,
politieke en economische leven; van het leven
van alledag.'
Melodramatisch
Door Indonesische critici wordt Nugroho er
nogal eens van beschuldigd te moeilijke so-
cio-politieke films te maken voor het Indone
sische grote publiek. 'Ach ja', lacht Nugroho.
'Indonesiërs neigen nu eenmaal naar het me
lodramatische. Als een acteur boos is, wordt
van hem verwacht dat hij met zijn vuist zwaait
en de slechterik moet een valse lach hebben.'
Inmiddels heeft hij er vrede mee dat zijn films
geen algemeen publiek bereiken: 'Sommige
8 juni 20.00 uur De Balie
Debat: Voorbij de VOC-nostalgie met Alfred
Birney, Ayu Utami en Lizzy van Leeuwen
14 juni 20.30 uur Festivalcentrum Stads
schouwburg
Muziek/film/lezing: Aural Archipelago
16 juni 20.00 uur Paradiso
Muziek: A night in Indonesia met Kande, Boi
Akih Guests, Jogja Noise Bombing, Senyawa,
Filastine en Sekan (Jiwa Jiwa)
17 juni 20.30 uur Muziekgebouw aan 't IJ
Muziek: Ruang Suara
Kaarten via: www.hollandfestival.nl.
JUNI 29
