de klapperaap
Het mysterie van het materialisme
of
Het is precies zo'n zotte titel als je alleen maar in Tong Tong verwachten kan,
maar ach, wie in het Land van Semar is opgegroeid, weet dat er veel wijsheid
in zotheid schuilen kan. Dus waarom niet in dit stukje?
Wat materialisme is weten we allemaal min of meer wel. In "Koenen staat:
materialisme "stofvergoding; leer dat de stof de grondoorzaak is van alle
verschijnselen; bij uitbreiding: lage, platvloerse gezindheid". In Indische kringen
verstaat men er veelal onder: het limietloos verlangen naar stoffelijk bezit. Het
is één van de meest aangeroerde onderwerpen in discussies en corresponden
ties in de Tong Tong kring. Het is één van de scherpste veroordelingen die "de
Oosterling" over "de Westerling" uitspreekt.
Meestal wordt materialisme zonder ken we dat het eerste materialistische
meer vereenzelvigd met hebzucht. We
willen in dit artikel de filosofische in
houd van het materialisme niet aan
roeren. Die gaat véél dieper en is
oneindig boeiender dan de doorsnee
gebruiker van dit woord beseft.
Hoofdzaak trouwens is alleen dat
gene wat er algemeen onder verstaan
wordt: de (eventueel limietloze) be
geerte van stoffelijke waarden. Waar
door vertroebeling ontstaat van gees
telijke waarden, ethische normen, etc.
Zowel in het Oosten als in het Westen
stelt de rijpere mens geestelijke waar
den boven stoffelijke en beschouwt
het afstand (kunnen) doen van mate
rialistische verlangens als een stap
naar een hoger leven.
Helaas bestaan er geen algemene
normen voor dit "afstand doen" en
verreweg de meeste lagere en hogere
discussies over het ideale evenwicht
tussen stoffelijk en geestelijk leven
snijden geen hout. Hele religieën en
ideologièn zijn ervan doordrenkt en
veroorzaken de verschrikkelijkste oor
logen. Alleen al over dit onderwerp
zou Tong Tong hele jaargangen copy
kunnen voortbrengen en aan het eind
zou men evenveel (of even weinig we
ten) als in het begin.
Wie in zijn eentje heel lang over dit
onderwerp doordenkt, ontdekt twee
fundamentele problemen aan het mate
rialisme, die samen een nog onontra-
feld mysterie vormen. Meer dan dat:
het menselijk denken heeft er geen
vat op. Die twee problemen kunnen
eenvoudig worden uitgedrukt in de vol
gende vragen: 1. Hoe ontstaat dat
menselijk verlangen dat materialisme
genoemd wordt, 2. Waarom kunnen we
er zo moeilijk (of onmogelijk) afstand
van doen, als het een kwaad is.
Wie immers probleem No. 1 door
gronden kan, weet (misschien!) ook
het antwoord op probleem No. 2.
Nuchter geïllustreerd: als je eenmaal
ontdekken kan door welke "denkfout"
je ertoe gekomen bent een bromfiets
te begeren, kan je die fout ook "corri
geren" en afstand doen van de brom
fiets.
Op zoek nu naar De Eerste Denk
fout (waaraan uiteindelijk ook hoog
staande mensen en super-beschavin
gen ten gronde zijn gegaan!) ontdek-
verlangen gericht is op een bezit dat
eigenlijk niet eens bij ons bestaan
hoorde, dat we populair gezegd "kon
den missen als kiespijn"!
Die ontdekt, dat het materialisme
ONS vangt en niet omgekeerd. Want
het materialisme strekt zich niet alleen
uit tot het bestaan van de eerste mens,
maar tot vér daarvoor.
Het is te vinden in de haast grieze
lige methode om apen te vangen. Daar
toe legt men in de klappertuin een
klapper neer, waar men een nauwe
opening gekapt heeft, zó nauw dat
een zo smal mogelijk toegevouwen
apenhandje erin kan. In die klapper
doet men een handjevol rijst en wacht.
De aap komt door nieuwsgierigheid
gedreven op de klapper af, snuffelt er
aan, wringt zijn handje in het gat,
grijpt de rijst en...dan slaat het nood
lot toe. Het tot een vuist samengebalde
handje met de rijst kan niet meer uit
het gat teruggetrokken worden!
Het aapje rukt en sjort, slingert de
klapper in het rond, beukt ermee op
de grond, probeert ermee te vluchten,
is zijn snelheid, beweeglijkheid en ba
lans kwijt, kan nóch snel genoeg lopen
nóch klimmen, en wordt na een poosje
uitgeput gevangen. Hij krijgt een ket
ting om zijn middel en een lang koord
en wordt afgericht om zijn leven lang
klappers te plukken voor de eigenaar
van de klappertuin. De klapperaap (of:
"Pflückaffe") is een bekende slaaf in
heel Zuid-Oost Azië. De mens, die
zich ééns heeft laten vangen door een
materialistische begeerte, is de stan
daard slaaf in alle beschavingen.
Twee mysterieuze drama's:
1. Hoe komt die aap erbij om die
gekookte rijst te begeren, die in zijn
eigen (en natuurlijke) leefwereld niet
eens bestaat? Waar hij altijd buiten
gekund heeft en waarzonder hij even
gezond en gelukkig (zo niet gezonder
en gelukkiger!) leeft?
2. Waarom laat hij dat handjevol
rijst niet los? De theoretische oplos
sing is zó simpel dat "zelfs een domme
aap" erop zou móeten komen. Maar
hij komt er niet op. Evenmin als eer
met iets meer geestelijke gaven (re
delijk denken) begiftigd mens zijn een
maal gewonnen stoffelijk bezit los kan
laten.
De klapperaap
Nogmaals: datgene wat wij materia
lisme noemen is geen betrekkelijk een
voudige en overzichtelijke zaak, die wij
met nuchter verstand kunnen beheer
sen, maar een mysterie dat zich van
ons meester maakt zonder dat al onze
intelligentie ons ervan bevrijden kan.
Wij uit Indië kennen nochtans uit de
literatuur of persoonlijke ervaring tal
loze voorbeelden van mensen, die mis
schien aan mysterie No. 1 niet konden
ontsnappen, maar toch de geestkracht
konden ontwikkelen om zich aan my
sterie No. 2 te ontworstelen. Siddharta
Gautama gaf zijn vorstelijke leven vrij
willig prijs om in bezitloos kluizenaar
schap de stichter te worden van het
Boeddhisme. We hebben allemaal
Ghandi gekend, die geestelijke gaven
genoeg had om miljoenair te worden,
maar verkoos te leven in haast on
denkbare eenvoud. India kent nog
steeds talloze voorbeelden van men
sen die een succesvol leven plotseling
en radicaal vaarwel zegden om in vol
slagen bezitloosheid verder te leven
en daarmee vaak een reuk van heilig
heid verwierven. En wij hebben in In
dië vele Indonesiërs en ook Indo's en
Totoks gekend, die met een onbegrij
pelijke kalmte tevreden en gelukkig
konden zijn met een karig bestaan.
Al deze "afstanddoeners" hebben
altijd grote indruk op ons gemaakt
door hun serene wijsheid (zelfs al wa
ren het maar "domme" klerken) en
zowel in het Oosten als in het Westen
de overtuiging doen ontstaan dat in
derdaad hij, die afstand doen kan van
het materialisme, een beter en geluk
kiger mens is, Maar zelfs daar waar
men overtuigd is dat alleen volledige
afstand van het materialisme de mens
heid redden kan, blijft de gemiddelde
mens even onmachtig en onnozel als
een klapperaapje, en wordt het mys-
