I WIE? -
Boeah tempajang
Pelo
Wie?
7
De reactie op ons bescheiden op
roepje in de Tong Tong van 15 sept.
pag. 3 is verbazingwekkend groot,
spontaan en ter zake kundig geweest.
Hierin stellen we de lezers in de ge
legenheid om vragen te stellen over
zaken die zij niet goed weten of ver
geten zijn, en "WIE het weet, mag het
zeggen!"
Aanvankelijk wilden we al direct na
het vorige nummer een antwoord
plaatsen, maar zoveel reacties bleven
binnen vloeien dat we besloten om
nog een nummer te wachten. Hier dan
enkele antwoorden en nieuwe vragen.
De buah tempajang of B. bengkak,
wordt door de "tukang tjerakan"
("rempa2") op de pasars of in zijn
warung verkocht onder de Chinese
naam van "tong tai hai" (Sterculia
scaphigera). In wat water met suiker
geweekt, zwelt de huidlaag van de
vrucht zeer sterk op en is zij een geel
bruine, gelei-achtige massa geworden,
die men als geneesmiddel tegen "pa-
nas dalam" binnenkoortsen of maag-
en ingewandsziekten inneemt. De
vrucht wordt ingevoerd uit Voor- en
Achter-lndië, maar groeit ook op Su
matra.
Een tempajan (zonder g) is een water
vat (genuk, gentong), die uit China en
Achter-lndië als emballage van vloei
stoffen hebben gediend en daarom ge
ëmailleerd zijn en martavanen worden
genoemd (van Golf van Martaban, Bur
ma). In Indonesië worden zij ook als
lijkurnen gebruikt (Dajaks).
W. F. W. Schardijn
De Heer Polman schreef ook nog:
De boeah tempajang is een 20 a 30
meter hoge boom uit Achter-lndië en
op het Maleise Schiereiland. Ze groeit
niet boven 400 meter zeehoogte. De
wetenschappelijke naam is Scaphium
affinis of Sterculia affinis.
De veelvuldig in de inlandse drogerij-
handel voorkomende gerimpelde za
den worden voornamelijk aangevoerd
uit Siam. Ze zijn hier bekend als pong
tai hai en verder als boewah tempa
jang of boewah bengkak, in het Soen-
danees antèhai en in het madoerees
als sekar padjang of pajang. Op het
Mal. schiereiland ook wel kembang
semangkok, zeer zeker in verband met
het gebruik van de zaden. Een of twee
zaden worden des avonds in een kom
metje met water te weken gezet met
een weinig kandijsuiker. De gelatineu-
ze stof, die de volgende morgen het
kommetje vult en wel op koud gewor
den sagopap gelijkt, wordt op de
nuchtere maag genuttigd om te ver-
koelen en de maag te zuiveren.
Mevrouw Kloppenburg bericht, dat het
zaad met bidji selasih en zoethout
wordt geweekt als middel tegen slijm-
afgang en koorts in de buik en dat het
voorts dient als verkoelend middel bij
spruw.
Er waren nog meer goede inzendin
gen, o.a. van Ir. Wolterson, mevr. J.
Overduyn, J. W. G. Retel Helmrich en
vele anderen, waarbij de breed uitge
werkte en van ernstige aandacht ge
tuigende van ir. Wolterson extra pret
tig aandeed. Wat berust er in onze
lezerskring toch een enorme hoeveel
heid kennis!
Bij deze vraag lagen de antwoorden
"schever": de meeste lezers lazen
over het hoofd dat er een soort
spraakgebrek mee bedoeld werd. Dus
per sé niet een pelo mangga (mangga-
pit) en ook niet (verborgen) "pero":
hoedanigheid van droog gekookte rijst.
Wat bij diverse inzendingen opvalt
is het gemak waarmee men probeert
onbekende of vaag bekend lijkende
woorden door letterverandering te
"herleiden" tot een oorsprong die be
kender klinkt. Wie etymologie gestu
deerd heeft, weet dat vervanging of
"verhuizing" van letters nooit maar
raak gebeurt, maar gehoorzaamt aan
wetten die b.v. veroorzaakt zijn door
de vorming van letters bij een bepaal
de mondstand. Een veronderstelling
b.v. dat "sepada" wel afgeleid moet
zijn van "siapa ada" is in alle standen
fout!
Aan de andere kant doet het deugd
dat er inzenders zijn die zich door een
foute spelling niet misleiden laten,
maar de goede spelling opschrijven
(niet tempajan, maar tempajang).
Intussen schrijft Schardijn over pelo:
Het woord pelo heeft twee beteke
nissen al naar gelang het uitgesproken
wordt. Spreekt men het als pèlo uit,
(dus uitgesproken als een franse e
met accent grave)
dan duidt dit woord op een algemeen
spraakgebrek (pèlat in tegenstelling
tot tegas d.i. duidelijk, nadrukkelijk).
Hiermede wordt dus bedoeld de dia
lectisch verkeerde uitspraak, het lal
len, brouwen, lispelen en gebroken of
krom praten, ook het tijdelijke spraak
gebrek van kleine kinderen wordt hier
mede bedoeld (stamelen, brabbelen).
Andere Javaanse woorden zijn Grojoq
stotteren; gremmeng brommen;
homèl2 wauwelen; nglamong of
ngamé wartaal uitspreken, ijlen.
Andere meer plastische uitdrukkingen
voor spraakgebreken zijn: "djedar-
djedor"; "djeblas-djeblos" en "tjle-
bang-tjlebong", terwijl "latah" hy
sterisch zinloos napraten, huilen of la
chen betekent.
Pêloh uitgesproken als pelo(k) de
steenvrucht van de mangga) met een
stomm e, maar niet met een uitdruk
kelijke k, betekent impotentie bij de
man.
Als wij bij de selectie van copy een
beperkte keuze (móeten) doen en
soms heel wat andere inzendingen
moeten wegdoen, betreuren wij dit al
tijd zeer. Zoveel werk lijkt "verspild".
Maar als ik mijn eigen werk zo bekijk
(en van andere auteurs) merk ik wel,
dat er altijd veel "spillage" van copy
moet zijn in de wereld waar serieus
gezocht wordt naar betrouwbare waar
heden en perfecte weergave. Een goed
schilder gebruikt zijn palet-mes vaak!
Alleen onverschillige knoeiers werken
"srampangan".
Bedenk bovendien altijd dat degeen
die het eerst profiteert van alles wat
geschreven wordt, de schrijver zélf is.
Hij brengt orde in zijn denk-materiaal,
selecteert de juiste woorden, bouwt
duidelijke zinsdelen en zinnen op. En
op den duur gaat hij daardoor orde
lijker, verantwoorder, helderder den
ken. Let maar op: ménsen die nooit
wat opschrijven, zijn bijna altijd lege
zwets ers...
(Het openstellen van dit rubriekje
heeft heel wat belangstellenden aan
getrokken. We garanderen niet dat el
ke vraag geplaatst wordt, noch dat elk
antwoord wordt opgenomen. Maar het
is leuk dat abonnees in deze rubriek
met elkaar gedachten uitwisselen bui
ten de redactie om!)
...weet wat BESI KOENING is? Wie
weet iets te vertellen van de merk
waardige eigenschap van besi koe-
ning? Is het een erts of een soort op
koper lijkend mineraal? Hoe komt het
dat het kan aangroeien of verpulveren.
In Indonesië heb ik bij een Chinese
handelaarster in Soerabaja voor het
eerst een brok besi koening gezien
zo groot als een ei. Volgens de eige-
Lees verder pag. 9, 2e kolom
