Van 1 tot 10 in het Indonesisch (I)
^ïf*ATUN6&£:
Berbilang dari esa, mengadji dari alif luidt een Minangkabaus adagium of, omgezet in
de Bahasa Indonesia, Membilang dari esa, mengadji dari alif. Het betekent "Tellen vanaf
één, leren vanaf alif"; alif is de eerste letter van het Arabisch alfabet, m.a.w. "Men moet
bij het begin beginnen", derhalve zullen wij beginnen met esa, dat het telwoord voor "één"
is. Wij vinden het terug in Tuhan Jang Maha Esa, "de Alene God". Het woord was een
hele tijd alleen bekend in bovenstaande uitdrukking en min of meer verdrongen door satu,
alhoewel men voor Tuhan Jang Maha Esa nooit hoort zeggen of nooit leest Tuhang Jang
Maha Satu. De zojuist bespraken frase komt voor in het gezegde mengutjapkan sjukur
kehadirat Tuhan Jang Maha Esa, "dank zeggen aan de enige God, d.i. God de Almachtige";
mengutjapkan: zeggen; sjukur: dank (aan God); kehadirat: aan (God). In het gewone
dagelijkse leven zou men zeggen mengutjapkan terima kasih kepada.
Dit esa komt verder voor in het motto
van de welbekende Siliwangi Divisie, welke
van zioh heeft doen horen tijdens het de
kop indrukken van de communistische
coup in Indonesië op 30 september 1965.
De divisie is gestationeerd in West Java
met hoofdkwartier of markas besar in
Bandung en het motto luidt: Esa hilang,
dua terbilang, letterlijk betekenende: "Voor
elk die valt, melden zich twee nieuwe!"
Tussen twee haakjes, dit is de enige Indo
nesische divisie welke een honderd procent
Indonesisch motto gebruikt, de andere di
visies gebruiken alle Sanskriet motto'6!
in enkele streektalen komt dit esa nog
voor, zo bijvoorbeeld in de naam Minahasa,
welke oorspronkelijk betekent "wij zijn ver
enigd", van mina esa. In het Indonesisch
is een overblijfsel van dit esa nog terug
te vinden in se-, dat in de Bahasa Malaysia
wordt gespeld sa-, gelijk in het Soendaas
en Minangkabaus. In het Javaans heeft het
óf de vorm van sa-, óf die van se- aange
nomen.
Wat het woord satu in het Indonesisch
'betreft, dit is eigenlijk een samenstelling
van sa- en -tu; sa- met de betekenis van
"één" en -tu met die van "mens". Dus satu
staat eigenlijk voor "één mens".
Natuurlijk is deze betekenis nu volkomen
verdwenen. Dit -tu, in de betekenis van
"mens", vinden we hedentendage alleen
nog terug in de vorm ra'u in het Javaans,
datu in de Molukken en latu in het Minaha-
sisch. Ra-, da- en la- zijn beleefdheids- of
vererende woorden, in het Engels bekend
als "honorifics". Wij denken hier onwille
keurig aan de titel Raden, dat echter komt
van rah (bloed) en adi (kostbaar, fijn); de
titel wordt toegekend aan Javaanse en
Soendase mannen van de middelbare adel.
In het Indonesisch is het bovenstaande
datu geworden datuk. In de Minangkabau
is het een gelar van een familiehoofd; in
de Oostkust van Sumatra van een districts
hoofd te vergelijken met wedana op Java.
De vervorming van datu tot datuk loopt
parallel met het verschijnsel om bapa te
schrijven als bapak (vader).
Tu is in enkele talen gesproken op
Celebes (hans Sulawesi geheten) vervormd
tot to. Zo bestaan er ethnische groepen,
die zich tooien met een naam aanvangende
met dit to, bijv. Toradja (berg-mensen),
Tondano (meer-mensen; dano danau in
het Indonesisch), Totemboa, Tonsawang,
Tombulu, Tonsea en wat dies meer zij.
Een ander woord voor esa, ontleend aan
het Sanskriet en Oud-Javaans, is eka, dat
voorkomt in de Indonesische wapenspreuk
Bhinneka Tunggal Ika, "Eenheid in Versohei-
denheid", overeenkomende met het Ame
rikaanse motto E Pluribus Unum, "uit velen
één" of "één bestaande uit velen". Dit
Indonesische motto, dat voor het eerst
gebruikt moest zijn door het Hindoe-Ja
vaanse rijk van Modjophait toen dit zijn
invloed had verbreid over de gehele Indo
nesische archipel, komt voor onder het
Staatswapen van de Indonesische Repu
bliek dat een Garuda voorstelt, d.i. de vogel
A.E. (Broer) Schmidgall-Tellings is ge
boren in Batavia en is dus een echte
"Anak Betawie"). Op de AMS bleek
zijn bijzondere aanleg voor wiskunde en
talen. Na een korte periode als student
aan de THS te Bandoeng "omgewaaid"
naar talen, tvaarin hij de volgende di
ploma's haalde:
Handelscorrespondentie Nederlands
(Bond), Engels A (Bond), Engels B
(Bond), Indonesisch A (Bond) en
Indonesisch B (Bond); Hoofdcorres
pondent Engels (Bond) en Indonesisch
(Bond).
Leraar Engelse Handelscorrespondentie
VTH (Vereniging voor Taalkundig
HandelsonderwijsDen Haag, Neder
land. Heeft de Associate of Science de
gree in Translation and Interpretation
behaald aan de Djakarta Academy of
Languages voor de talen Indonesisch
en Engels.
Momenteel verkonden aan de Univer
siteit van Arlington, USA.
welke, volgens de Hindoe mythologie, de
God Vishnu veilig door het luchtruim heeft
getransporteerd. Zou men hem niet als de
eerste ruimtevaarder kunnen kwalificeren?
Er is echter een essentieel verschil tussen
de beide Staatswapens hierboven bespro
ken, de Amerikaanse adelaar kijkt naar
rechts en de Indonesische garuda naar links.
Honni soit qui mal y pense!
Gedurende het Soekarno regime was het
motto Bhinneka Tunggal Ika ook geïncorpo
reerd in de naam Barisan Bhinneka Tunggal
Ika, d.i. het "Bhinneka Tunggal Ika Front"
bestaande uit jonge, bekoorlijke meisjes,
die uit alle windstreken van de Indonesische
archipel zijn gerequireerd en te werk ge
steld om tamu tamu agung of "eregasten"
te ontvangen (with a sweet tender smile!
en wat hier verder aan vastzit. De barisan
had notabene een protocollaire functie!
Pak Kromo, laten we hem even vereenzel
vigen met "Jan Publiek", spreekt liever over
de Pagar Aju of "Lieflijke Haag" als hij het
heeft over de barisan meiskes. Na de mis
lukte communistische coup d'état (kudeta
komunis, in het Indonesisch) in 1965 en
nadat Soekarno van de troon was gestoten
moest deze Pagar Aju menggulung tikar
(z'n matten oprollen).
O ja, nog dit, het Javaanse sidji (een) is
een contractie van sebidji (afkomstig van
sa- en widji, het Javaanse woord voor "pit,
korrel, zaadje"). In het Soendaas is dit sa-
verdwenen en het overblijvende deel uitge
groeid tot hidji, dat eveneens "een" bete
kent.
Geheel verschillend van satu is het woord
voor "twee", d.i. dua, in gebruik bij een
groot aantal streektalen in Indonesië al
dan niet met een kleine variatie gepaard-
gaande. Het Indonesisch, Soendaas en Ba
linees kennen het woord dua, het Minang
kabaus duo en het Javaans loro. Dit loro
is, in feite, een herhaling van ro met
letterverandering. We vinden dit verschijn
sel terug in het Javaanse rara (maagd;
spreek uit: roro) dat lara (spreek uit: loro)
is geworden, in bijv. Den Lara (van Raden
Lara, spreek uit: Raden Loro, d.i. een onge
huwde vrouw van middelbare en hoge adel,
zoiets als freule), Lara Djonggrang is de
naam van een van de Hindoe tempels in
Midden Java. En wie heeft nooit gehoord
over Nji Lara Kidul of Nji Loro of Roro
Kidul, de godin die de scepter zwaait over
de lnd(ones)ische Oceaan en rondom welke
figuur zovele geloofjhet-of-niet verhaaltjes
zijn gesponnen?
Ro is een variant vorm van rua (in het
Bare'es, waar rua inderdaad nog dua bete
kent), gelijk het Indonesische ruas en ruang
dat in ,t Javaans tot ros (lid, tussen 2 gele
dingen) respectievelijk rong (twee) zijn ge
transformeerd. Rua is afkomstig van dua en
op identieke wijze gevormd als ratu van datu.
Als dit ro niet wordt verdubbeld heeft het
de vorm van do, hetgeen is terug te vinden
in het Javaanse pingdo (tweede; voor de
2de maal; 2 maal).
Dit dua vertoont similarlteit met het
Sanskriet woord dwi (en Latijnse duo: twee
tal; duo-ziit: zitbank voor 2 personen van
auto), dat in het moderne Indonesisch in
vele samenstellingen wordt gebezigd. De
dwibasawan is de "tweetalige persoon" en
de ekabasawan de "eentalige persoon" (zie
voor het achtervoegsel -wan een van onze
voorafgaande artikelen).
De Indonesische nationale vlag, Rood-
Wit, wordt ook genoemd Sang Dwiwarna
of "De Tweekleur"; warna betekent "kleur".
Bij het personificeren van de vlag gebruiken
de Indonesiërs het "honorific" Sang. U
kent tooh wel het verhaaltje van Sang
Kantjil? En, om de vlag een mystiek tintje
te geven heeft men het ook dikwijls over
de Sang Saka Merah Putih, waarbij dat
Saka dient te worden gezien als de samen
trekking van pusaka of "vereerd erfstuk".
De "twee-eenheid" Soekarno-Hatta was
vroeger bekend onder de naam dwitunggal;
tunggal eenheid. Chinezen in Indonesië
konden voor een korte tijd profijt trekken
van het dwikewarganegaraan of "dubbele
staatsburgerschap", nl. dat van Communis
tisch China en dat van Indonesië. In sep
tember 1963 proclameerde Soekarno zijn
notorische Ganjang Malaysia campagne, d.i.
de "Vernietig Maleisië campagne". Dit
Ganjang Malaysia liep parallel met de
Konfrontasi waarmede wordt bedoeld de
onverklaarde oorlog van Indonesië tegen
Maleisië. Voor hen die een beetje aan
mystiek doen (boleh toch?) kunnen we hier
als aardigheid vermelden dat de confronta
tie inofficieel begon op zaterdag, 27 mei
1963 en inofficieel werd beëindigd op vrij
dag, 27 mei 1966, zodat de konfrontasi in
officieel 1.000 dagen heeft geduurd!
(wordt vervolgd)
A. Ed. Schmidgall-Tellings
16
