DRIEWIELERS
Bij de mijmeringen over "toen froeher" en "tempo doeloe" nemen de verschillende soorten
van vervoersmiddelen in Indonesia een zeer belangrijke plaats in.
Welk ander land heeft zo'n bonte verscheidenheid van voertuigen als Indonesia! Denken
we slechts aan de sado's, kosongs, dokars, delemans, andongs en bendies bij de door
paarden voortgetrokken voertuigen.
Daarnaast de door "mankracht" voortbewogen vehikels van onze gewone sepeda en
betjak tot aan de railfiets en lorrie.
Wat de auto's betreft, ook hier was verscheidenheid genoeg van particuliere auto tot
taxi, opelette,autobus en mini-taxi's in diverse grote steden.
Halen we ons de uitbundige manier van reizen voor de geest als we met de trein of
autobus reisden, elke reis anders, afwisselend, meer keus in lekkernijen op de diverse
tussenstations!
leder van ons heeft zo zijn dierbare her
inneringen aan deze rij- en voertuigen,
waarover men boekdelen zou kunnen schrij
ven.
Daarnaast waren er in de laatste jaren voor
de oorlog ook nog de Demmo's, Ataxen,
Amko's Masco's en Masca's, allemaal drie
wielers waar ik nader op terug wil komen.
Laten we deze mijmering toch beginnen bij
onze fiets, die door ons, schooljongens, met
de grootste toewijding werd onderhouden.
Daar waren de verschillende soorten: de
"doortrap", de "freewheel" en de "terug
trap" met een 12, 16 of 18-tand achtergear.
Het populairst was bij ons de 12-tand door
trap, waarop wij, gekleed in tjelana monjet,
als een ridder op zijn ros rondreden, mees
tal staande op één pedaal: omhoog, om
laag! De stand van het zadel was ook uiter
mate belangrijk, de zadelpen naar voren of
naar achteren gericht!
En dan de verlichting, meestal hadden we
midden op het stuur een bakelieten plaat
met allerlei weerstanden, knoppen en scha
kelaars en diverse verbindingsdraden naar
de diverse lampen: vóór twee en nog een
achterlicht of een lampje in de spaken.
De ideale combinatie was bij ons een platte
schijnwerper van het merk VT, op het stuur
gemonteerd en die naar alle richtingen kon
worden rondgedraaid en waarvan de brand
puntsafstand kon worden geregeld en daar
bij een Boschdynamo. Geweldig!!
Voor de gelukkigen onder ons, middelbare
scholieren, die in het bezit waren van een
eigen motorfiets, was de zorg en toewijding
voor dit bezit wellicht nog groter.
Ach, herinneringen, dierbare herinneringen,
die we altijd met ons zullen meedragen,
waar we ons ook bevinden, geassimileerd
of niet
Maar zoals de titel aangeeft moeten we ons
beperken tot driewielers en beginnen daar
om met dé driewieler bij uitstek: de betjak.
Veel is al geschreven over deze driewieler,
die voornamelijk iets voor en de gehele
periode na de oorlog het straatbeeld in
Indonesia bepaalde, het vervoermiddel van
de kleine man en diens barang.
Ziet U in gedachten die betjak daar, ken
nelijk op weg naar de pasar met op de
zitbank de barang dagang hoog opgestapeld
en weer daarbovenop de bibik pendjual met
nog enkele bakuls en krandjangs in de
hand. Het uitzicht voor de tukang betjak is
natuurlijk geheel ontnomen, maar "heef
neks", want iedere betjakbestuurder heeft
een denkbeeldige periscoop of radar, on
feilbaar, wharrr wharrr Relènèng kelènèng
op één wiel door de bocht! Wie van ons
denkt niet met weemoed terug aan derge
lijke tafereeltjes?
Doch ook menig romantisch moment be
leefden we in de betjak, hebben we niet
op mooie maannachten de auto thuisgelaten
en zijn met moeder de vrouw in een betjak
gestapt om zich zomaar te laten rondrijden
en alle muizenissen uit het hoofd laten
waaien!
In Surabaia noemden we dat "puter kajun",
zich doelloos laten rondrijden. Je gaf dan
de betjakkerel de order langzaam te rijden
en een pakje sigaretten.
Hij, als mensenkenner, wist direct wat voor
vlees hij in de kuip, in dit geval in de betjak,
had. Met verliefde jonge paartjes zocht hij
de donkere en eenzame dreven op, doch
met ons reed hij langzaam over Tundjung-
an, Kalias'in, Darmo e.d., zodat we nog wat
van het stadsvertier zagen in het reeds
stillerwordende Surabaia.
Meestal kende hij ons wel, mij van de
politie en later van de "pabrik sabun" en
mijn vrouw van het Commissariaat der
Nederlanden en ontstond een gesprek op
pantunmanier: lèh loh lèh loh en begon hij
te dongeng over de wederwaardigheden
van de dag.
Passeerde hij een restaurant, Matrais, Gar
den e.d., dan minderde hij automatisch zijn
vaart nog meer, de geuren van het eethuisje
deden de rest! "Berhenti sebentar Bung!"
Je "voelde" hem achter je rug glimlachen
van hier tot gunter!
Want terwijl wij in het restaurant zaten,
kreeg hij ook zijn aandeel in de vorm van
een portie tahu tjampur en kopi tubruk.
Voor de oorlog, toen mijn vrouw en ik nog
"aan de gang" waren en tot de categorie
van romantische personen behoorden, re
den we bij voorkeur in de kleine mini-taxi's,
de Austins, Fords 10 PK, de Morissen, maar
zochten dan uiteraard de meer afgelegen
plaatsjes op: Seaside, de pier, de Douane-
Close-up van een Demmo met de vakman bij
uitstek: de Indonesische tukang"
(Foto: Ali Imam)
toren en meer bekende plekjes voor alle
verliefde Surabaianen.
Zo wekt het horen van Hoagy Carmichaels
"Stardust" bij mij steeds de herinnering op
aan Seaside bij volle maan, dansend met
een van de mooiste meisjes van Surabaia,
dat toen mijn meisje wassweet
memories, maar we dwalen te ver af!
"Puter Kajun" heeft in Surabaia ook nog
een andere betekenis: Als men in een taxi,
dokar, demmo of ander openbaar vervoer
middel zat en men zei tegen de chauffeur
of koetsier: "kiri" in plaats van "kère",
dan wist hij meteen, dat je geen Arek
Surobojo was en ging hij "poeter kajoon"
m.a.w. probeerde hij door het maken van
een extra omweg de ritprijs te verhogen!
Om terug te keren tot de betjak, weet U,
dat ik in 1952 na mijn afvloeing bij de
politie met een Menadonese kennis van mij,
genaamd Frits Ernan, de Perseroan Terbatas
Usaha Dagang Teknik Indonesia in Sura
baia heb opgericht.
De afkorting luidde P. T. Udatin en volgens
de laatste gegevens moet deze N.V. nu nog
bestaan in Surabaia.
Wij begonnen met het dealerschap van
de Mobylette en Kreidlerbromfietsen, later
gevolgd door de "Goliath" driewielers en
lichte vrachtwagens, terwijl een assembly-
plant voor de Borgwardautomobielen op het
programma stond.
Ook experimenteerden we met een gemo
toriseerde betjak. In een bestaande betjak
werd een JLOmotor ingebouwd net achter
de passagierszitplaats. Hiertoe werd de
lengteas van de betjak iets verlengd, waar
voor een tussenstuk werd ingelast en na
enig geexperimenteer om de juiste ge
wichtsverdeling te vinden, konden we met
de betjak proefrijden.
Een proefrit werd georganiseerd op het
voorerf van de Kepolisian Negara baha-
gaian Lalu Lintas op Ngemplak. Technisch
vonden de heren de betjak wel acceptabel,
doch uit een verkeerstechnisch oogpunt
konden ze zich niet verenigen met het
denkbeeld, dat gemotoriseerde driewielers
aan het snelverkeer zouden deelnemen.
Vooral omdat slechts een gedeelte van de
betjaks gemotoriseerd zou worden, zodat
men een categorie snelbetjaks en een cate
gorie normale betjaks zou krijgen, wat het
algehele verkeersbeeld onoverzichtelijk zou
maken.
Ook de toenmalige Wali Kota heeft voor
het kantoor van de Kota Madya (Gemeente)
nog een kort ritje in deze betjak gemaakt.
Maar ook de-Sarikat Buruh van de betjak
voerders en de Bond van Betjakverhuur
ders was tegen dit plan van motorisering,
om begrijpelijke redenen overigens. Voor
het besturen van een betjak bermotor was
een rijbewijs nodig, terwijl de betjakbe
stuurder in het algemeen behoorde tot de
groep van analphabeten en ongeschoolde
arbeiders voor wie het halen van een
rijbewijs een te grote opgave zou zijn!
Voprts zou het algemene volkskarakter van
de 'betjak verloren gaan, allemaal dus re
denen dat de gemotoriseerde betjak geen
ingang kon vinden.
De driewieler tweetakt auto, de "Goliath",
die we toen importeerden, is evenmin een
succes geworden. Onze concurrent was de
importeur van de "Tempo", ook een twee-
takt driewieler, die ons zelfs uitdaagde
voor een race naar Sarangan, waar we
echter nooit op zijn ingegaan omdat we
wisten, dat de Goliath Serangan niet eens
kon halen! Trouwens, ook in Europa zijn
deze ondingen nooit een succes geworden,
ik heb ze althans nooit zien rondrijden hier.
De vierwielers met een grotermotorver
mogen waren wel bruikbaar, doch konden
12
