13
Het A.D. van 2 juli 1883 bevatte een adver
tentie van de "Nederlandsclvlndië Tram
weg-Maatschappij" met de mededeling dat
"tramcoupons" verkrijgbaar waren o.a. aan
het wachthuisje (limonadièse) op Glodok-
plein, bij de Harmonie en bij de Komedie"
(Zou "limonadièse een mooi woord zijn
voor wat men in onze tijd "dépot ès"
noemde?) Verder waren coupons ook ver
krijgbaar in "het hötel der Nederlanden"
en in "het Hotel des Indes", bij "de Heeren
Visser Co. (boekhandel) Rijswijk" en bij
"de Heeren Kolff Co. (boekh.) Kali Besar
Ten slotte werden in die advertentie "Hee
ren boekhandelaren, logementhouders, kas
teleins, sigarenmagazijnen, koffijhuizen, to
ko's etc. etc. welke geneigd zouden zijn
onder genoemde voorwaarden tramcoupons
voor het publiek verkrijgbaar te stellen, be
leefd verzocht zulks mede te delen aan
den Administrateur der maatschappij." Het
systeem van voorverkoop adressen voor
tramkaartjes, zoals we dat in den Haag
kennen, is dus bepaald niets nieuws.
Na dit opgewekte begin, kwamen er al
snel berichten over ongelukken waarbij
de tram betrokken was en over het onge
rief dat de tram voor mens en dier oplever
de. Vooral paarden konden kennelijk moei
lijk aan het gevaarte wennen, want het
blijkt op 4 juli, dat het "reeds een paar maal
is gebeurd, dat paarden voor rijtuigen
de tramwegtrein tegenkomende met het
rijtuig rechtsomkeert maakten en den weg
terugliepen van waar zij kwamen. Gisteren
nam tegenover het erf van den heer van
Slooten een paard uit een tweespan een
radi'kaler maatregel, rukte,uit angst voor
den trein, het tuig aan stuk en sprong over
de leuning langs het Molenvliet in het water;
waaruit het later weder werd opgevischt. De
eigenaar is dus zijn paard niet kwijt; maar
't zal ons toch verwonderen, zoo dit dier de
zen eersten schrik te boven komt en ooit
weer te gebruiken zal zijn langs den weg
waar de tram loopt". Vervolgens was een
kar op veeren" door het schrikken van het
paard omgevallen waardoor een vrouw ern
stig werd gewond. Op 16 juli had er bijna
een ongeluk plaats, toen het paard voor
het rijtuig van de heer A. niet voor de
tram opzij wilde gaan. Een narrow escape
op 1 augustus: "ofschoon er geen ongeluk
gebeurde (werd) toch de karrevoerder inge-
relcend..."
Het eerste zeer ernstige ongeluk vond
plaats op 9 augustus, toen het A.D. meldde
dat die morgen de korporaal kleermaker F.
de dood had gevonden, Deze bevond zich
"op den grooten weg voor het Waterloo-
plein" toen hij een tram zag aankomen
waarmede hij naar zijn pas gekocht huisje
op Kramat wilde gaan. De machinist dit
ziende verminderde vaart, maar F wilde te
vlug instappen, deed een misgreep naar
de balkonleuning en viel tussen twee wa
gens. Met verbrijzelde benen werd hij naar
het hospitaal vervoerd waar hij bezweek.
Maar de reeks ongelukken was nog niet
ten einde want op 13 augustus kwam "nabij
gang Chassé" een oude vrouw onder de
tram waarbij haar beide voeten werden ver
brijzeld. Doch, vervolgde de krant "beter
kwam heden morgen op Senin een soezende
chinees af, die door de tram aangereden,
slechts met zijn staart onder het wiel kwam,
met het gevolg, dat hij gescalpeerd op
stond". Ik kan mij niet voorstellen, gezien
de toon van het bericht, dat het woord
scalperen hier is gebruikt in de betekenis
welke onze oude vrienden Winnetou c.s.
daaraan gaven.
De reden dat ik als jongen de stoomtram
wellicht wat anders zag dan anderen lag
in het feit, dat ook mijn grootvader slacht
offer van de tram werd als gevolg waarvan
hij op 32-jarige leeftijd overleed. De Bata-
viasc'he kranten van omstreeks 27 septem
ber 1883 meldden omtrent dat ongeluk, dat
hij "op de bogt voor de Harmonie" op de
rijdende tram wilde springen, daarbij uit
gleed en onder de wielen terecht kwam,
waardoor zijn beide benen werden ver
brijzeld. Hij werd, volgens de Java Bode
naar "het groot militair hospitaal" vervoerd,
nadat een zekere Dr. Dominicus de eerste
hulp had verleend. De Java Bode voegde
aan het bericht nog de waarschuwing toe.
dat het op- en afspringen van de rijdende
tram uiterst gevaarlijk is, en dat daar door
de conducteurs herhaaldelijk tegen gewaar
schuwd werd, maar dat men het gevaar niet
scheen te begrijpen.
Op de zelfde dag, 26 september vond er
nog bijna een tweede ongeluk plaats toen
"een meisje uit gang Secretarie komende,
vóór den naderenden tram den weg (wilde)
oversteken". Zij struikelde en zou onge
twijfeld overreden zijn, indien niet "de heer
Velthuijzen, het critieke van den toestand
ziende, naar het meisje toeschoot en haar
van tusschen de rails wegsleepte'
Het begin van het bestaan van de stoom
tram was dus niet al te fortuinlijk, en het
is begrijpelijk, dat een en ander bij het
publiek reacties op riep. In de Java Bode
van 29 september vroeg een lezer zich af,
waarom, "ten gevolge van de menige onge
vallen met den stoomtram" de machinisten
niet strafrechterlijk werden vervolgd. Hoe
wel hij toegaf dat niet alle ongelukken aan
de machinisten moesten worden toegere
kend, vond hij toch, dat "in ieder geval, na
elk ongeluk de daarbij betrokken machinist
of conducteur door de politie gehoord (be
hoort) te worden, en het is, dunkt ons, de
plicht van de directie van den stoomtram
hare beambten aan te geven, aan wien ver
moedelijk het ongeval geweten wordt, aan
de politie overlatende, om met hem verder
te handelen, zooals zij zal vermeenen te
behooren. Dit alles heeft echter tot nog toe
niet plaats gehad, waardoor de onverschil
ligheid van de trambeambten met den dag
toeneemt." Maar laat ik het trieste verhaal
over al die ongelukken beeindigen.
De Maatschappij is intussen druk doende
het traject van de tram tot Kramat te ver
lengen. Op 20 juli is reeds "een der stoom
ketels te Kramat geplaatst", men hoopt be
gin Augustus het nieuwe traject te openen
en men zal binnenkort een begin maken
met de uitgifte van maandelijkse abonne
mentskaarten, voorlopig echter alleen voor
de eerste klasse, tegen de prijs van 12,50,
Deze kaarten zullen behalve aan 't station te
Batavia, v. 30 jul'i tot 3 aug. ook verkrijgbaar
zijn aan de wachthuisjes bij de Komedie en
bij de Harmonie van 's morgens 71/2 tot 8V2
en 's middags van 31/2 tot 5V2 uur- Een en
ander geeft weer reacties; in een ingezon
den stuk wordt betoogd, dat de maatschap
pij kennelijk twijfelt of er wel voldoende
animo zal zijn voor abonnementen tweede
klasse a 10,De schrijver berekent, dat
zo'n abonnement ook geen zin heeft, want
het verschil met het enkele reis tarief, dat
naar het schijnt 20 cent, ongeacht de af-
"DE ELECTRISCHE
STADSTRAMS OP JAVA"
door Prof. Dr. H. J. A. Duparc
Verkrijgbaar in Boekhandel
Tong Tong 8,90 0,75
porto.
stand, bedroeg, vond hij niet noemenswaar
dig. Hoe dan ook, op zondag 5 augustus
1883, "juist op den inlandschen nieuwjaars
dag" wordt het traject Harmonie-Kramat
geopend. Ook dit ging niet zonder strubbe
ling, want de vroegtram kon eerst om ze
venen vertrekken, als gevolg van een dé
raillement op het stationsplein, maar verder
gaat alles vlot. Feestelijkheden ter gelegen
heid van de opening waren er kennelijk niet,
maar van deze gebeurtenis werd wel ge
bruik gemaakt om te benadrukken dat de
tram in een lang gevoelde behoefte voor
zag en voorts dat er al 70 abonnementen
waren uitgegeven.
Inderdaad ging het goed met de tram, want
men zat al gauw met spitsuur problemen,
hoewel dit woord toen nog niet gebruikt
werd. Het is wellicht aardig weer te geven
wat het Bataviasch Handelsblad van 14 sep
tember daarover schreef: "Dat de tram in
een lang gevoelde behoefte voorziet, bewijst
zeker het groot aantal personen, dat er da-
gelijksch gebruik van maakt. Des morgens
tussen 8 -9 en des middags tussen 4 - 5
zijn de wagens gewoonlijk zoo vol, dat me
nigeen zich met een staanplaats moet ver
genoegen. Ten einde het publiek te gerie
ven zou het wenschelijk zijn, dat de maat
schappij aan haar plan uitvoering gaf door
namelijk gedurende bovengenoemde uren
meerdere trams te laten rijden dan thans
de dienstregeling aangeeft. De opbrengst
wordt, naar men ons meedeelt, gemiddeld
op f 600 daags gerekend, terwijl 't aantal a-
bonné's nu ruim 400 bedraagt. De resultaten
zijn schitterend, vooral als men bedenkt dat
het aantal inlanders, dat van de tram ge
bruik maakt, nog betrekkelijk gering is,
waarschijnlijk toe te schrijven aan het feit,
dat de prijs van 15 cent per rit voor die
lieden nog te hoog is. In Januari Izal, naar
wij vernemen, een begin worden gemaakt
met den aanleg van het gedeelte Kramat -
Meester Cornelis; als dan wordt gerekend
dat het daarvoor benoodigde materiaal in
Indie zal zijn aangekomen."
Maar er zijn ook wel klachten. Reeds op 7
juli, dus een paar dagen na de in gebruik-
stelling vraagt men of niet kan worden
voorzien in het bezwaar dat de tram een
groot deel van de weg in beslag neemt. De
traim heeft feitelijk de gewone weg tot de
helft, versmald, "maar de voorziening in de
ruimte door hem aan het gewone verkeer
onttrokken, door de Regering zelf als nodig
erkend, blijft uit
Een paar dagen later vraagt men aan de
"Administratie van den tramweg om er voor
te zorgen dat de machinisten niet schellen
als het niet noodig is, maar wel waneer het
noodig isDaarentegen hoorden wij he
den morgen te kwart voor negen, toen de
van bovenkomende tram voorbij gang Ohau-
lan kwam stoppen, geen schel om voor de
aanlcomst tegenover dien gang te waarschu
wenVoorts klaagt men over de on
geregelde loop van de tram; dikwijls moet
men wel drie kwartier op de volgende tram
wachten. Ook toen worstelde men kennelijk
al met problemen die wij zelfs nu nog hier
in Den Haag niet hebben opgelost. In ieder
geval een troost voor de directie, van de
Haagse tram. Maar in het oude Batavia
werd de ongeregelde dienst verklaard door
te wijzen op kinderziekten en vooral ook
doordat "doordat de droogte zich ook doet
gevoelen in de waterputten op de stations,
zoodat alle water tot vulling van de ketels
benoodigd zoowel te Kramat als te Batavia
door koelies moet worden aangebracht
De maatschappij deed echter haar best miet
lees verder volgende pag., Ie kolom beneden
