Enkele nieuwe populaire termen in
het moderne Indonesisch (III)
Sistim tembak, sistim Go-So, uang bangku,
njatut, ngobjek, njipik, ngarit, ngompreng
en wat dies meer zij.
In verband met de heersende soiale toe
standen, welke steeds hun weerklank vinden
in de taal, zijn ook in de B I. verschillende
nieuwe uitdrukkingen verschenen, waarvan
de bovenaangehaalde nu wel in het brand
punt van de taalkundige belangstelling
staan. Om maar direct met de deur in huis
te vallen: in de term sistim têmbak is sistim
ongetwijfeld ontleend aan het Nederlandse
'systeem' Tembak, de basis van het werk
woord menembak schieten), betekent
(soms) 'schiet'! Zodat de letterlijke vertaling
van sistim tembak zoiets als 'schietsysteem'
zou moeten zijn. Doch deze vertaling is nu
juist niet wat deze uitdrukking bedoelt te
betekenen.
Volgens een 'Antara'-nieuwsbericht van 22
juli 1964 heeft een zekere Drs Naiborhu,
algemeen voorziter van de Centrale Coöpe
ratie voor Landsdienaren (Pusat Koperasi
Pegawai Negeri) kort tevoren in een pers
conferentie verklaard, dat het sistim tembak
een van die manipulatiepraktijken is, welke
thans opgeld doen in het veemverkeer van
Tandjung Priok (de haven van Djakarta)
en welke zo spoedig mogelijk dienen ie
worden uitgebannen. Met dit sistim tembak
wordt bedoeld, de praktijk van het betrok
ken personeel om de rijst (beras) die uit
de vemen wordt uitgeklaard, teneinde on
der de verschillende coöperaties te worden
gedistribueerd, niet meer op de weegschaal
na te wegen. Het gevolg van een en ander
is, dat de beras of rijst, welke bijvoorbeeld
uit Mexico is geïmporteerd en de vemen te
Tandjung Priok is gepasseerd, bij naweging
door de coöperaties een aanzienlijke "in
krimping" of pentjiutan - tot 5 kilo per zak -
te zien geeft! "Volgens de factuur moeten
de zakken met Mexicaanse rijst 45 kilo
wegen, maar na ontvangst door de coöpe
ratie zijn zij nog maar 40 kilo zwaar", aldus
Drs Naiborhu. Onzes inziens zou dit sistim
tembak het best kunnen worden omschre
ven door 'onwettig ingeslopen en ooglui
kend toegestane emolumenten voor het
havenpersoneel'.
Niet alleen in de zeehavens heeft zich een
nieuw 'systeem' gepresenteerd: ook de
luchthavens wensen niet achter te blijven.
De laatste tijd is het heus niet bevreemdend,
dat een passagier die officieel is geboekt
voor een binnenlandse vlucht met een be
paald lijnvliegtuig van de Garuda Indonesian
Airways (er bestaat geen Indonesische ver
taling voor dit mondjevol Engels!), aan
komende op de Internationale Vlieghaven
Kemayoran (let wel, gespeld met een 'y'
om te voorkomen, dat Engels-sprekende
tongen zich verstuiken) te Djakarta, te ho
ren krijgt dat de vlucht is vervallen.
In de maand juni 1964 was een ambtenaar
van de Gouvernements Landbouwbedrijven
opgedragen naar zijn standplaats Medan
in Noord-Sumatra terug te keren. Nadat hij
op niet minder dan vijf achtereenvolgende
dagen het stereotype "U kunt niet vertrek
ken, de vlucht is gecancelled!" moest aan
horen, kwam er een man naar hem toe
stappen, die onze ambtenaar op een hele
sympathieke toon de volgende vraag stelde:
12
"Mau Go-So, Pak?" of te wel, "Meneer,
wat denkt U van een go-sho?"
Met de mond vol tanden stond de ambte
naar de spreker aan te staren alsof hij het
te Djakarta (ik bedoel, Keulen, kok zo ver,
ja?) hoorde donderen. Dit bemerkende, ver
volgde de onbekende vragensteller met de
woorden: "Als U bereid bent Rp. 100.000,
er tegen aan te gooien, kunt U zó gaan op
de naam van een ander, en als U Rp.
200.000,kunt neertellen dan kunt U op
eigen naam vertrekken!" Ten einde raad
verkoos onze vriend de eerste weg - de
goedkoopste onder de gegeven omstandig
heden - te bewandelen en Rp. 100.000,
op te dokken. Hij werd via allerlei zijdeur
tjes, om aan het wakend oog van de ticket
controleurs te kunnen ontsnappen - hoe is
dat mogelijk, zult U denken - naar de wacht
kamer geleid. Dank zij dit sistim Go-So is
onze vriend goed en wel te bestemder
plaatse aangekomen, misschien wel om te
'tiatuten' of njatut zegt de doorsnee-Indone
siër. Over dit woord zullen we het hieronder
nog verder hebben. Denk niet dat we het
bovenstaande verhaaltje uit onze duim heb
ben gezogen. Als U wat meer over dit
sistim Go-So wenst te weten te komen, sla
er dan de "Sinar Harapan; een in Djakarta
verschijnende krant van de Parkindo of
PARtai Kristen INDOnesia (Indonesische
Christen Partij), van 11 januari 1965 maar
op na.
Go-so is natuurlijk de verindonesianisering
van 't Engelse Go-sho. Weet U het verschil
tussen een go-sho en een no-sho? Indien U
bekend bent met deze termen bent U ge
knipt als luchtvaartgeëmployeerde. We zul
len evenwel trachten om wat licht te werpen
op deze materie, omdat deze eeuw van
straalvliegtuigen waarin we leven, de kans
biedt dat U op een goede dag een go-sho
bent, indien U behoort tot het slag van
mensen dat wenst samen te werken met
de luchtvaartmaatschappij tot op een zekere
hoogte van 'speculatie'.
U zult ongetwijfeld vermijden een no-sho
te zijn. daar de no-sho de aartsvijand is van
de luchtvaartmaatschappijen. Hij is namelijk
in het bezit van een geldig boekingsbewijs,
maar heeft verzuimd het te cancellen toen
hij plots van plan veranderde waardoor hij
het vliegtuig liet vertrekken met één onbe
zette zitplaats.
Een go-sho is daarentegen een persoon,
die op de luchthaven staat te ijsberen met
een kaartje in de hand, maar zonder een
confirmatie, in de hoop dat een passagier
voor een zekere volgeboekte vlucht niet
zal komen opdagen, ergo een no-sho wordt,
en zodoende z'n plaats kan laten innemen
door de go-sho.
Nu we het toch over de sociale toestanden
hebben met betrekking tot de taal, denk dan
niet, dat U, indien U nog schoolgaande kin
deren heeft, deze volgens de normale pro
cedure op een school kunt krijgen.
Thans is het zogenaamde uang bangku
systeem geboren, hetgeen in het Neder
lands is te vertalen door 'bankengeld'. Dit
uang bangku is een inschrijfgeld, dat van
de ouders van schoolgaande kinderen wordt
geheven in verband met de enorm toege
nomen behoefte aan schoolgebouwen, klas
lokalen en dus ook schoolbanken en het
nijpend gebrek aan officiële staatsfondsen.
Naar verluidt heeft er vroeger inderdaad
een 'bankengeld' bestaan voor het bijschui
ven van banken in een klaslokaal.
Volgens de "Mimbar Rakjat" (Forum van
het Volk), een in Surabaja verschijnend
blad, van 10 juli 1964, is het bankengeld
dat geheven wordt voor een inschrijving in
de S(ekolah) M(enengah) P(ertama) (Lage
re Middelbare School, welke ongeveer te
vergelijken is met de Nederlandse U.L.O.)
Rp. 10.000,- nog daargelaten het officiële
schoolgeld dat maandelijks is verschuldigd,
verhoogd met verschillende andere sumban-
gan of bijdragen.
Typerend is in dit verband verder de uit
spraak van een zekere Kasim. W. die des
tijds heeft terechtgestaan voor het landge-
recht te Djakarta (zie "Sinar Harapan" van
8 juli 1964) en werd veroordeeld tot een
voorwaardelijke gevangenisstraf van zes
maanden met een proeftijd van twee jaar.
Hij verklaarde onder andere dat hij zich
had misdragen, "omdat het salaris van gou
vernementsambtenaren lang niet meer toe
reikend is" en in een ander verband merkte
hij op: "ik was namelijk niet meer in de
gelegenheid om extra bijverdiensten te zoe
ken
Voor het "zoeken naar extra bijverdiensten"
zijn nieuwe uitdrukkingen ontstaan. U zult
zich ongetwijfeld nog wel de woorden 'tja-
tuter' en 'tjatuten' herinneren uit de tijd
toen U nog in Indonesië was. De Indone
sische termen zijn respectievelijk tukang
tjatut of pentjatut en mentjatut, of in de
volksmond kortweg njatut. De oorspronke
lijke betekenis van het werkwoord is "uit
trekken met een tjatut of 'pincet' Nader
hand heeft het de bijbetekenis gekregen
van "(de grootste) voordelen trekken uit
een transactie", dus 'zwarte handel drijven,
sjacheren'. Er bestaan enkele uitdrukkingen
met mentjatut, bijv. mentjatut nama
naam) met de betekenissen: (1) zich een
naam aanmatigen en (2) misbruik maken van
een naam. De tukang tjatut is dan de 'af
zetter, sjacheraar (dikwijls in onrechtmatig
verkregen goederen)', 'makelaar', enz.
In gouvernementskringen zijn thans popu
lair de navolgende termen voor bovenstaan
de manipulaties: ngobjek, njipik, ngarit en
ngompreng. Het eerste woord ngobjek heeft
iets te maken met het Nederlandse 'object',
zodat de gehele uitdrukking het best ver
taald zou kunnen worden met 'het zoeken
naar een object (om de eindjes aan elkaar
te knopen)' Waar deze wijze van zoeken
naar extra bijverdiensten, dat meestal na
de kantooruren geschiedt, nog volkomen
legaal kan worden genoemd, anders even
wel is het gesteld met de manipulaties weer
gegeven door de andere termen. Njipik is
de verindonesianisering van het Engels/A
merikaanse "civic", afkomstig van de term
"civic mission". De lezer mag hier niet uit
afleiden dat "civic mission" moet worden
weergegeven door bijv. misi sipik. Niets is
minder waar, de hedendaagse term is Ope-
rasi Karya alhoewel men eerst had geexpe-
rimenteerd met de term Darma Warga ge
oreerd door Brigadier-Generaal Ir. R. Soe-
darto, destijds Directeur van de Genie en
Civic Mission van het Leger. Darma staat
voor '(levens) taak' en warga betekent
'burger', zodat het geheel wel min of meer
het Eng/Amer. "civic mission" dekt. We
vinden het woord warga terug in bijv. war-
ganegara hetgeen letterlijk betekent 'burger
van de staat', ergo 'staatsburger'.
Hoe het ook zij, het doel en de betekenis
van de beide termen ngobjek en njipik zijn
identiek, "het verschil schuilt slechts in de
kleur van het jasje, dat al dan niet wit is",
