REISBRIEVEN VAN BARTMAN (VIII)
BALI (vervolg)
BUITEN
Ik mag erg graag buiten zijn, "op het
land" waar het leven goed is. Soera-
baja-stad is erg aardig, maar wel heet,
stoffig en rumoerig en zodra ik ook
maar even de kans schoon zie, smeer
ik 'm.
Op een vroege morgen (nog steeds
het mooiste deel van de dag in In
donesië) liet ik mijn auto stoppen in
de buurt van de suikerfabriek Kebon-
Agung bij Malang. De campagne was
er in volle gang en dat kon je ook
goed ruiken aan die typische zoete
geur afkomstig van kokend suikerriet-
sap. Ah, de fabriek is aan het "giling".
Dan denk je aan vroeger: maalfeesten,
slametan, openluchtbioscoop, gamelan,
veel sate kambing en dansen!
Nog staat in Kebon-Agung alles op de
oude plaats; de fabriek, de huizen der
employé's, de besaran. Hier heb ik als
kind een paar keer gelogeerd bij de
familie Franken. Hij was administra
teur; de heer Martens chef-aanplant.
Ik heb op Kebon-Agung heerlijke da
gen doorgebracht. Met de Buick Six
maakten we lange tochten naar berg
plaatsen, waar we verse groente koch
ten en djeruk keprok "rijp-aan-de-
boom". Nu was ik er weer in oktober
van het vorige jaar; heb nog een
babbel kunnen maken met Javanen op
het veld, bezig met "nebang tebu"
(riet snijden). Eigenlijk wel gek: riet
"snijden", aanhouden van eerste en
tweede "snit", een toezichthouder op
dat "snijden" noemt men een "snij-
velder", een "snijtuin", etc. Maar sui
kerriet wordt, althans op Java, bij mijn
weten, niet gesneden. Als ik het mij
goed herinner, werd vroeger met een
houweel de aarde onder en om een
rietpol- of stoel weggegraven, waarna
zo'n pol kon worden omgeduwd en de
stengels loskwamen. Geen stukje van
de penwortel, en daar zit de meeste
suiker in, mocht in de grond blijven
zitten. Vervolgens werd met een arit
de stengel van top, aardkluiten en zij
wortels ontdaan en op een hoop ge
gooid. Nu gaat het, zoals ik heb ge
zien (en gefilmd) anders. Er komt geen
houweel aan te pas. Eerst worden de
stengels om ze a.h.w. los te wrikken,
een voor een krachtig heen en weer
geschud en vervolgens gewoon uit de
grond getrokken. Misschien is deze
methode mogelijk, doordat er minder
diep wordt geplant?
Ik heb weer op verse tebu gekauwdl
Ja ja! Enak legi hoor!
Naast de rietvelden was men aan het
ploegen. Nog steeds op de oude ver
trouwde manier. Een tani halverwege
kniehoogte in de vette modder tjom-
pend, sturend een antieke Javaanse
wloekoe, getrokken door een span ge
duldige sapi's, zebu's of kebo's. En de
boer, hij ploegt maar voortJóóó...
jóó... jóó-grrrr,grrr,grrr
Vroeger liepen in het kielzog van een
ploegman een hele renteng reigers,
koontools, die alles netjes wegpikten,
door het kouter aan levend ongedierte
omhoog gewoeld: engerlingen, tja-
tjings (sorry: cacings) orong-orongs
en wat al niet meer. Ik heb ook de
brutale djalaks gemist. Op hoorns en
karbouwerug reden ze parmantig mee,
af en toe een vette "tjaplak" wegpik
kend. Waar zijn die vogels toch alle
maal gebleven? Voorgoed verdwenen.
Hier ploegen, de grond klaarmaken
voor beplanting, iets verderop oog
sten. In Europa iets onmogelijks. Even
min als het mogelijk is b.v. een tak te
vinden waaraan èn knoppen, èn bloe
men, èn vruchten voorkomen. In de
tropen is dat heel gewoon.
Ik ga ook graag even op een galangan
lopen, om de rijpe padi-aren langs
m'n broekspijpen te voelen strijken en
te horen ritselen. Met veel moeite ben
ik erin geslaagd een dermènan te ma
ken, d.i. een fluitje gesneden uit een
padihalm. En ik vind een doodgewone
toeri, groeiend op een galangan nog
steeds de moeite waard om naar te
kijken. Spierwitte, grote, prachtig ge
vormde vlinderbloemen gevat in een
zetting van fijn, lichtgroen blad, kern-
bang toeriEr was daar ook een
veldje, waarop krahi groeide, d.i. een
soort komkommer. Toen niemand in
de buurt was, o ja, en dat was heerlijk
fris en knappend!
In een kali hadden een paar "tolé's"
de grootste lol, door telkens uit het
water te kruipen om er vervolgens met
een aanloop weer in te duiken. Het
was prachtig om te zien hoe die brui
ne, glanzende huid, harmonieerde met
de kleur van het water.
Toen ik weer bij de auto was, plofte
er achter mij iets op de grond; een
rijpe asemvrucht met brosse schil. Er
staan^daar, aan beide kanten van de
weg, mooie asembomen. We zijn ver
der gereden, via Pakishadji naar mijn
geboorteplaats: Kepandjen. Tegen
woordig schrijf je dat zo: Kepanjen.
Een onbelangrijk plaatsje, maar met
een vrij grote veemarkt. Die ik natuur
lijk heb gefilmd. Sterke zebu's, sapi s
en natuurlijk ook de cow-boys van
Kepandjen: Madoerezen met felle o-
gen. Niet met een Colt .45 tegen de
dij (for a quick draw), maar bewapend
met een vervaarlijke boeloe ajam.
Dat alles weer eens te zien en te her
beleven vind ik veel leuker dan een
morgen te lanterfanten op Tunjungan I
G. H. BARTMAN
HOE RIJK TE WORDEN EN
TWEEMAAL TE LEVEN
Er zijn misschien wel behoorlijke ma
nieren om rijk te worden, maar wij
houden ons thans bezig met manieren
die God niet met welgevallen gade
slaat. Toch zijn er in Indonesië vele
lieden, die zich daaraan niet storen
en dié er niet tegenop zien terwille
van rijkdom hun ziel aan Satan of
andere duivels te verkopen om aardse
rijkdommen te verwerven en zich te
verzekeren van een tweede leven, ook
al is dat niet in menselijke gedaante.
Men kan dit tweede leven doorbren
gen als Ngipri (slang), Nyegik (beer)
Negtek (aap) of een ander dier.
Om zich van rijkdom en een tweede
leven te verzekeren begeve men zich
naar zekere plaatsen waar dit gebeu
ren kan, bijv. naar Turesmi (in het
Cirebonse), Pulau Seprapat (midden
Java) of naar de Gunung Kawi (Oost
Java). Maar een der meestbefaamde
plaatsen waar dit duivelswerk zich
kan voltrekken is Wegil, een desa in
Sukolilo (Pati). Daar kan de man die
naar aardse rijkdommen haakt de wa
ker van een heilige plaats ontmoeten,
genaamd Kuncen. Deze is de hoe
der van Kimo Gelung, een mysterieus
voorwerp dat vocht voortbrengt. De
gegadigde naar rijkdom moet nasi
ketan eten, gemengd met het "speek
sel" dat Kimo Gelung 2) voortbrengt.
De nasi ketan moet vervaardigd zijn
van wilde rijst, die tijdens het opgroei
en niet verzorgd is.
De candidaat wordt vervolgens uitge
nodigd een stuk moerasland Ba-
long") 3) te kopen. Dè Kuncen is be
reid daarvoor te zorgen en het wordt
hem dan ook meestal toevertrouwd
door de aanstaande rijkaard. Is dit
alles geschied dan zal de candidaat
spoedig merken dat het met hem voor
de wind gaat: hem lukt alles, zijn
handel breidt zich uit en zijn rijkdom
men stapelen zich op. Er wordt wel
van hem verwacht, dat hij zijn dank
baarheid toont door giften ten behoe
ve van Kimo Gelung, op straffe van
het wijken van de betovering, want
dan wordt hij weer net zo arm als hij
tevoren was.
Als zijn stervensuur nadert vertonen
zich de tekenen van het voorkomen
van het dier, waarin hij zal worden
getransformeerd: aan de ellebogen en
achter de oren vertonen zich bijvoor
beeld schubben als van een slang,
wanneer de reïncarnatie in een slang
zal plaatshebben. Maar ook de slang
zal eens sterven en dan is er voor
goed een eind gekomen aan alle vorm
van leven voor de man, die heil zocht
bij boze geesten om zijn succes in de
wereld te vergroten. Zijn ziel gaat naar
(lees verder volgende pagina)
18
